Daleko od toga da predstavlja nekakvu alternativu otuđenoj, desnoj levici staljinizma i socijaldemokratije, demokratski socijalizam je, kao što vidimo, samo novi celofan za staru i potrošenu socijaldemokratiju, koja periodično zaoštrava retoriku da bi kupila legitimitet u masama i bila u poziciji da ih odvrati od zbacivanja izrabljivačkog poretka, baš kao što su to nekada radili ustavni reformatori francuskog apsolutizma. Otuđena, reformistička levica, samo je osmeh iza kojega se krije desnica. Štaviše, ona je danas najupotrebljivije političko oružje desnice, najpouzdaniji mehanizam kanalisanja revolucionarnog raspoloženja masa u za kapitalizam sigurne vode.
Demokratski socijalizam i „savremena levica“
Starija dva oblika, socijaldemokratija i staljinizam su igrali ili igraju istorijsku ulogu sličnu protivnicima republikanizma u Francuskoj, gde su reformisti ekvivalent snagama iz redova buržoazije koje su htele da očuvaju monarhiju uz ustavne reforme, a staljinisti predstavljaju poraz revolucije iznutra, kakav se desio u Francuskoj pod Napoleonom. Buržoaska, liberalna levica iz vremena Francuske revolucije, danas se nalazi na poziciji branioca postojećeg poretka, kapitalizma, odnosno na desnici.
Oba gore navedena oblika otuđenih levičarskih partija su u više navrata u istoriji doživela politički i ideološki bankrot, u tolikoj meri da su danas njihovi glavni predstavnici posve otvoreno prihvatili buržoasku politiku, prihvatajući da zakoni tržišne ekonomije imaju primat nad izbornom voljom birača i otvoreno ističući da nije realno očekivati da bilo koja partija ostvari obećanja iz predizbornog programa koja protivreče interesima investitora i kreditora, to jest interesima krupnih transnacionalnih kapitalista.
Ovo podjednako važi za većinu staljinista kao i za većinu socijaldemokrata, tim pre što se najveći deo bivših staljinističkih aparata transformisao u socijaldemokratske partije i to tako da su ove nove partije listom stali na pozicije koje se smatraju desnim krilom socijaldemokratije, poput podržavanja privatizacije kao nužnog razvojnog puta i pristupanja Evropskoj uniji i NATO kao nužnog kursa u spoljnjoj politici.
Time dolazimo do savremenih levičarskih partija i pokreta koji su nastali usled potrebe da se popuni politički vakuum na levici, nastao desnim zaokretima socijaldemokrata i staljinista. Partije koje se danas nameću kao partije demokratskog socijalizma su između ostalog Siriza u Grčkoj, Linke u Nemačkoj, Radnička fronta u Hrvatskoj i Inicijativa za demokratski socijalizam (deo slovenačke Združene levice). Da bi smo utvrdili na koji način se one razlikuju od socijaldemokratije i staljinizma, moramo prvo pogledati kako se definiše demokratski socijalizam u njihovim programskim dokumentima.
Programski dokument Sirize, Solunski program, veće težište stavlja na obećane konkretne mere, nego na objašnjavanje političke pozicije koja dominira ovom partijom. Pritom, te programske mere su danas već odavno izneverene, tako da je rasprava o nihovoj validnosti postala deplasirana izdajom rukovodstva Sirize, koju je ono počinilo netom nakon osvajanja vlasti.
Program nemačke partije Linke je znatno određeniji. On je isto tako i bitniji za političke prilike u Srbiji i na prostorima bivše Jugoslavije ( i na uopšte na jugoslovenskim prostorima) , budući da je Fondancija Roza Luksemburg, koja je fondacija partije Linke, ovde jedan od ključnih činilaca u formiranju organizacija koje se profilišu kao demokratsko socijalističke, poput Levog samita Srbije, Centra za politike emancipacije i tome sličnih grupacija. U zvaničnom srpskohrvatskom prevodu programa Linke, između ostalog, stoji:
Prvi veliki pokušaj izgradnje društva koje ne bi bilo kapitalističko u 20. veku nije uspeo zbog manjka demokratije, prevelikog centralizma i ekonomske neefikasnosti. Pervertujući ideju socijalizma, počinjeni su strašni zločini. To nas obavezuje da redefinišemo svoje shvatanje socijalizma. Želimo demokratski socijalizam, koji će voditi računa o društvenim i globalnim izazovima i mogućnostima 21. veka.[1]
Demokratski socijalizam, vidimo, stoji nasuprot staljinizmu, kojeg optužuje, sasvim ispravno, za pervertiranje ideje socijalizma, navodeći kao najznačajnije greške preveliki centralizam, manjak demokratije i ekonomsku neefikasnost, što su sve karakteristike birokratskog planiranja privrede, u kojem je radnička vlast nad društvenom svojinom uzurpirana od strane uskog privilegovanog sloja, koji, da bi očuvao svoju vlast mora da čini i strašne zločine, odnosno da se brutalnom represijom obrušava na političke protivnike, pre svega one s leva. O ovim problemima SSSR-a i njemu sličnih deformisanih radničkih država pisao je još i Lav Trocki, vođa Leve opozicije boljševika lenjinista, antistaljinističke struje u boljševičkom pokretu:
Označiti sovjetski poredak kao privremen i prijelazan znači ne uzimati u obzir dovršene socijalne formacije, kao što su kapitalizam (uključivši i ‘državni kapitalizam’) i socijalizam. Osim toga takva je definicija nepotpuna i može nas navesti na krivi zaključak da je u današnjem sovjetskom poretku jedini mogući prijelaz onaj koji vodi u socijalizam. Povratak na kapitalizam također je moguć. Zato je potrebno formulirati potpuniju definiciju koja će nužno biti dulja i opširnija.
SSSR je prijelazno društvo između kapitalizma i socijalizma koje obilježavaju ove značajke: a) proizvodne snage su još nedovoljne da državnom vlasništvu dadu socijlistički značaj, b) sklonost prvotnoj akumulaciji, koja je nastala iz potrebe, izbija iz svih pora planske ekonomije, c) socijalna diferencijacija provodi se na temelju normi o raspodjeli koje su buržoaskog značaja, d) osim toga što polako poboljšava položaj radnika, privredni razvoj pridonosi brzom stvaranju povlaštenog sloja, e) iskorištavajući socijalne suprotnosti, birokracija je postala nekontrolirana kasta tuđa socijalizmu, f) socijalna revolucija, koju je vlada izdala, živi još u odnosima vlasništva i u svijesti radnika, g) evolucija nagomilanih suprotnosti može dovesti do socijalizma, ali isto tako vratiti društvo u kapitalizam, h) kontrarevolucija za obnovu kapitalizma morat će slomiti otpor radnika, i) radnici će na svom putu u socijalizam morati srušiti birokraciju. Pitanje će se konačno riješiti dviju živih snaga na nacionalnom i internacionalnom terenu.[2]
I još:
U razini u kojoj se politički centar gravitacije prebacio s proleterske avangarde na birokraciju, partija je promijenila svoju socijalnu strukturu kao i ideologiju. Zadužena velikim smjerom napretka, ona je u zadnjih 15 godina pretrpjela daleko radikalniju degeneraciju nego socijal- demokracija u pola stoljeća. Trenutni progoni povlače između boljševizma i staljinizma ne samo krvavu liniju, već cijelu rijeku krvi. Istrebljenje cijele stare boljševičke garde, kao i važnog dijela srednjih generacija koje su sudjelovale u građanskom ratu, kao i dijela mladih koji su boljševičku tradiciju uzeli za ozbiljno, pokazuje ne samo političku već i fizičku nekompatibilnost između boljševizma i staljinizma.[3]
Vidimo, dakle, da se, prema analizi Trockog, jedne od vodećih ličnosti boljševičkog pokreta, SSSR kao društvo nipošto ne može smatrati socijalističkim, kao ni da se staljinizovana KPSSSR i Kominterna pod kontrolom moskovske staljinističke birokratije ne mogu smatrati boljševičkim, odnosno komunističkim organizacijama. Borba za socijalizam mora podrazumevati i borbu protiv staljinizma.
Na prvi pogled izgleda kao da se možemo složiti sa demokratskim socijalistima, barem oko odnosa prema staljinizmu, kao definitivno nepoželjnom obliku društvenog uređenja i kao ideologiji koju radnički pokret ne sme usvojiti. Ipak, bode oči zaključak da staljinistički zločini obavezuju demokratske socijaliste da redefinišu svoje shvatanje socijalizma. Ukoliko deformisana radnička država nije socijalizam, ukoliko staljinističke partije nisu komunističke, šta tu onda ima da se redefiniše? Jedino ukoliko su demokratski socijalisti nekada bili staljinisti, ili ako se slažu sa antikomunističkom propagandom desnice koja tvrdi da socijalizam vodi ka staljinizmu, iz takve perspektive bi imalo smisla govoriti o redefinisanju shvatanja socijalizma.
Takvo redefinisanje bi, međutim, onda valjda trebalo da se kreće ka napuštanju pozicija staljinizma ili buržoaskog antikomunizma i ka usvajanju programskih osnova komunističkog pokreta. Međutim, sva je prilika da to nije slučaj. Program jasno govori o želji za demokratskim socijalizmom, „koji će voditi računa o društvenim i globalnim izazovima i mogućnostima 21. veka“. Ovakva odrednica je dosta problematična. Naime, koja bi bila razlika između društvenih i globalnih izazova i mogućnosti? Da li izazovi i mogućnosti koje su društvene nisu globalne, ili pak one koje jesu globalne nisu društvene? Postavljanje ovog pitanja nije stvar nekakve maliciozne igre reči, već odraz legitimne zabrinutosti za odnos partije Linke prema proleterskom internacionalizmu. Ukoliko se društveno i globalno razdvaja, onda bi to „društveno“, o kojem program govori, u stvari bilo nacionalno, gde su nacionalni izazovi na neki način odvojeni od globalnih i globalni odvojeni od nacionalnih, tj. gde su globalni problemi u manjoj meri društveni od nacionalnih. Nije, naravno, sporno razlikovati nacionalne probleme od internacionalnih i posebno se njima baviti – to je u datim istorijskim okolnostima jednostavno nužno. Sporno je, međutim, nacionalne probleme nazivati „društvenima“, ograničavajući pojam društva na pojam vlastite nacionalne države. Šta su onda druge nacije, ako nisu društva? Zar nije cilj socijalizma ujedinjenje ljudskog društva? Zar nije metod kojim socijalisti pristupaju rešavanju društvenih problema uvek internacionalistički?
Da li se radi o nesrećno sročenoj rečenici, ili se, pak, radi o formulaciji koja odaje problematičan, nacionalistički/patriotski, odnos prema nacionalnom pitanju nije zahvalno pogađati, niti pak ima načina da se iz same rečenice utvrdi šta je posredi. Da bismo ovo rasvetlili, moramo se pozvati na druge elemente programa partije Linke, one koji se tiču ekonomskih rešenja – jer politika je koncentrovana ekonomija i političko uređenje je nužno uslovljeno ekonomskim modelom kojim treba da rukovodi.
Demokratski socijalizam rukovodi se vrednostima kao što su sloboda, jednakost, solidarnost, mir i socijalno-ekološka održivost. One određuju i sredstva na putu ka ostvarenju demokratsko-socijalističkog društva. Demokratski socijalizam iziskuje razvoj civilizacijskih potencijala društva, a usmeren je na fundamentalne promene preovlađujućih vlasničkih odnosa, prava raspolaganja i odnosa moći.[4]
Dobro, ciljevi i vrednosti koji su ovde izneti su svakako nešto što bi svaki levičar potpisao. Fundamentalna promena preovlađujućih vlasničkih odnosa je upravo ono za šta se zalaže i Marksistička organizacija Crveni, kada poziva na razvlašćivanje domaćih i stranih tajkuna nacionalizacijom krupne industrije i finansijskog sektora. Apsolutno je neophodno da bogata manjina bude lišena vlasništva nad sredstvima za proizvodnju od strane radne većine i apsolutno je neophodno da radna većina tim podruštvljenim sredstvima za proizvodnju rukovodi demokratski. Da li je onda demokratski socijalizam samo još jedan sinonim za komunizam? Sledeći pasus, izgleda, to potvrđuje:
DIE LINKE se u okviru šireg procesa transformacije i preoblikovanja društva bori za demokratski socijalizam 21. veka. Taj će proces obeležiti brojni mali i veliki reformski zahvati, te revolucionarni lomovi i prevrati. Demokratski socijalizam uvek je i demokratski pokret za oslobađanje ljudi od svake vrste potlačenosti.[5]
Borba za reforme, koje za cilj imaju pripremu revolucionarnih prevrata radi oslobađanja ljudi od svake vrste potlačenosti – to je sama srž boljševizma! Ovako revolucionaran program svakako mora spomenuti i razvlašćivanje kapitalističke manjine i radničko preuzimanje krupne industrije. To je sadržano u prethodnim redovima, naravno, ali partijski program bi morao biti precizniji. I on jeste precizniji:
Pitanje presudno za društvene promene bilo je i ostaje pitanje vlasništva. Ekonomska moć takođe znači i političku moć. Sve dok se odluke velikih preduzeća rukovode željama za prihodom, a ne opštim dobrom, politika je ucenjiva, a demokratija samo prazna ljuštura. Socijalno i ekološki osvešćeno, miroljubivo i demokratsko društvo iziskuje da se ekonomska moć onih koji zarađuju na siromaštvu, izrabljivanju, uništavanju prirode, naoružanju i ratovima suzbije i ograniči.
DIE LINKE se bori za promenu vlasničkih odnosa. Želimo radikalnu obnovu demokratije koja će obuhvatiti i ekonomske odluke, a sve oblike vlasništva podrediti emancipatorskim, socijalnim i ekološkim kriterijumima. Bez demokratije u privredi ne mogu se ostvariti opšti interesi, koji su suprotni mnogo užem interesu generisanja profita. Demokratija je i dalje nesavršena. Zbog toga smatramo da je ekonomska demokratija jedan od stubova na kojima počiva demokratski socijalizam. Ostvariti više demokratije u privredi, to je oduvek bio jedan od važnih interesa radničkog pokreta. Mi sledimo tu tradiciju.
...
U solidarnom ekonomskom poretku, kakvome teži DIE LINKE, ima prostora za razne oblike vlasništva: državno, gradsko ili opštinsko, društveno, privatno i zadružno vlasništvo. Zaposleni, potrošači, predstavnici opštih interesa trebali bi da imaju veće pravo saodlučivanja i da direktno participiraju u donošenju ekonomskih odluka.[6]
I tako od socijalizma dođosmo do „solidarnog ekonomskog poretka“, kojem nema nekog naročitog imena, osim što se zna da mu Linke teži, a od demokratskog socijalizma dođosmo ponovo do reformizma, odnosno do socijaldemokratije, do posredništva između rada i kapitala, do nastojanja da se kapital urazumi i umilostivi.
„Fundamentalne“ promene u vlasništvu su, pokazalo se, za demokratske socijaliste samo ograničavanje i suzbijanje ekonomske moći „onih koji zarađuju na siromaštvu, izrabljivanju, uništavanju prirode, naoružanju i ratovima“. Drugim rečima, ove društvene štetočine mogu sve to da rade – ponovimo: da zarađuju na siromaštvu, izrabljivanju, naoružavanju i ratovima (a u ratovima ginu ljudi, da ne zaboravimo) – ali, pod uslovom da to rade manje, tako reći, da ne preteruju. Bilo bi interesantno pitati gospodu demokratske socijaliste da li su možda izradili neku studiju o tome, makar sa približnim vrednostima, o tome koliko bi bilo prihvatljivo da se zarađuje na siromaštvu, izrabljivanju, naoružavanju i ratovima? Postoji li neka kvota koja, kad se pređe, čini parazitiranje manjine izrabljivača nad radnom većinom sasvim neprihvatljivom u tom „solidarnom poretku“. Da li je solidarnosti tog poretka oličena u tome da se kapitalisti solidarišu sa radnicima tako što ih manje tlače i ubijaju, ili, pak, u tome da se radnici solidarišu sa kapitalistima tako što ovima dopuštaju da ih tlače i ubijaju, „al' samo malo“?
Demokratski socijalisti govore sve vreme o ekonomskoj demokratiji, pravilno ističući činjenicu da bez ekonomske moći nema realne političke moći. Međutim, šta oni vide kao rešenje? Videli smo da ne vide razvlašćivanje kapitalista, već samo suzbijanje i ograničavanje njihovog parazitskog postojanja na mistične prihvatljive granice. Šta onda nude kao rešenje? Saodlučivanje, direktno učešće radnika u donošenju ekonomskih odluka. Revolucionaran zahtev – osim što nije. Kapitalisti se uvek oslanjaju na inovativnost i uslužnost jednog, privilegovanog, dela visoko kvalifikovanih radnika i više su nego spremni da saslušaju njihove predloge o poslovanju i novim načinima za povećavanje konkurentnosti i maksimalizacije profita. Pa ko ne bi bio spreman da, umesto da plati stručne savetnike, prosto pokupi sveže ideje kroz participaciju i saodlučivanje?! Naravno, nigde se ne kaže da takve „fundamentalne promene“ vlasničkih odnosa nisu ništa drugo do podmlađivanje odnosa eksploatacije, time što se kratkoročno radnici ubeđuju u to kako je kapitalizam i u njihovom interesu, kako mogu, eto, da saodlučuju sa gazdom – pod uslovom da ne pitaju zašto bi gazda uopšte odlučivao, ako znamo da zarađuje na siromaštvu, izrabljivalju, naoružanju i ratovima.
Od radničke demokratije, u iole ozbiljnom smislu, smislu formiranja klasne vladavine proletarijata, ne ostaje ama baš ništa. Za to se brine birokratska iscepkanost čak i one svojine koja je oduzeta ili otkupljena od buržuja, a za koju program predviđa cepkanje na „razne oblike vlasništva: državno, gradsko ili opštinsko, društveno, privatno i zadružno vlasništvo.“ Gradskim i opštinskim vlasništvom, naravno, upravljaju strukture grada i opštine, dok državnim vlasništvom upravljaju ljudi postavljeni, ili odobreni od strane vlade. U sva tri slučaja, radi se o birokratskoj kontroli, koja je, kao što smo videli u više navrata u modernoj istoriji, podložna „teškim odlukama“, odnosno odlukama o privatizaciji u vreme recesije i krize kapitalizma, kada se privatizacija nameće kao proces koji „nema alternativu“ i kada je participirajućim radnicima prepušteno da „biraju“ između otkaza, privatizacije i stečaja. Društvena svojina različita od državne je bila pokušana da se uspostavi u SFRJ i propala je zbog proste činjenice da je nemoguće razdvajati državno i društveno vlasništvo dokle god postoji država kao forma organizovanja društva – takav oblik svojine se uvek nalazio na tromeđi između državne kontrole, ortačkog upravljanja od strane radnika koji su tamo trenutno zaposleni i upravljanja od strane tehnokratskog kadra, koji je nastojao da „društvena“ preduzeća što više tretira kao vlastite firme. Zadružno vlasništvo je vlasništvo kolektiva sitnih preduzetnika i ne razlikuje se suštinski od privatnog vlasništva. Svi ovi oblici vlasništva, dokle god postoje u okviru tržišne privrede, podrazumevaju neki vid eksploatacije – ako nije eksploatacije radnika od strane jednog kapitaliste, onda jeste eksploatacije slabije stojećih opština od strane onih bolje stojećih, ekonomski slabijih zadruga od strane ekonomski jačih, sve vreme prećutno ostavljajući prostor za prodaju vlasničkih prava. Program demokratskog socijalizma, dakle, nudi „revolucionarnu“ promenu svojinskih odnosa – bez ikakve promene svojinskih odnosa! Možda oni i nameravaju da ograniče svojinu tu i tamo, u određenim specifičnim slučajevima, ali to ni na koji način ne menja strukturu svojinskih odnosa.
Demokratski socijalizam, vidimo, nije ništa više demokratski, niti išta više socijalistički od postojećeg poretka, iako, to se mora priznati, rečitiji svakako jeste. To mu niko ne može osporiti.
Levica koja bi se gradila na osnovama demokratskog socijalizma ne bi otišla dalje od levice koja se gradila na osnovama socijaldemokratije. Osim možda dalje udesno. Kroz ekonomski program Linke provejava ekonomski nacionalizam, iako se u određenim delovima stavlja akcenat na neophodnost međunarodnog regulisanja privrede. Nacionalizam se, međutim, ne iscrpljuje u nekakvom autarkičnom izolacionizmu. Naprotiv, osnovna odlika nacionalizma jeste prihvatanje postojanja nacionalnog interesa kao opšteg interesa čitavog društva.
Odnosi eksploatacije podrazumevaju, kako je Marks istakao, sukob posebnog i opšteg interesa, gde je posebni interes materijalni interes različitih klasa, porodica ili pojedinaca, a opšti interes onaj koji proizilazi iz međuzavisnosti svih pojedinaca koji učestvuju u podeli rada. Ovaj sukob se unutar društva eksploatacije, klasnog društva, ne razrešava, već se kontroliše putem institucije javne vlasti, države, koja se nameće kao arbitar u pitanju opšteg interesa i koja tu poziciju brani posebnim odredima naoružanih ljudi, to jest monopolom fizičke prinude, bez kojega ne bi bilo moguće fizički nametnuti državne, političke odluke.[7]
Opšti interes je, dakle, interes koji opštim proglasi država. U buržoaskoj državi, koja počiva na ideološkoj pretpostavci da postoji jedinstvena nacionalna zajednica ravnopravnih pojedinaca, opšti interes jeste nacionalni interes, odnosno interes koji država proglasi nacionalnim. Opšti interes ne samo da nije u prvom redu interes radničke klase, već je njoj direktno suprostavljen, kao ideološko opravdanje za klasnu vladavinu kapitalističke manjine. Levica koja se poziva na vođenje ekonomije u opštem interesu je levica kojoj Margaret Tačer, Augusto Pinoče i Aleksandar Vučić nemaju šta da zamere.
Sada je malo jasnija ona podela na globalno i društveno, koja nam je poslužila kao šlagvort za ispitivanje ekonomskih aspekata demokratskog socijalizma. Društveno je „opšte“, „opšte“ je nacionalno i, kao takvo, naravno da je u suprotnosti sa globalnim. Drugim rečima, solidarni poredak demokratskog socijalizma je poredak solidarnosti radnika i kapitalista u okviru jedne nacije, dok svetska radnička klasa ostaje međusobno podeljena i komunicira preko postojećih, (ali „demokratizovanih“, šta god to značilo) međunarodnih organizacija, poput EU i UN.[8]
Daleko od toga da predstavlja nekakvu alternativu otuđenoj, desnoj levici staljinizma i socijaldemokratije, demokratski socijalizam je, kao što vidimo, samo novi celofan za staru i potrošenu socijaldemokratiju, koja periodično zaoštrava retoriku da bi kupila legitimitet u masama i bila u poziciji da ih odvrati od zbacivanja izrabljivačkog poretka, baš kao što su to nekada radili ustavni reformatori francuskog apsolutizma. Otuđena, reformistička levica, samo je osmeh iza kojega se krije desnica. Štaviše, ona je danas najupotrebljivije političko oružje desnice, najpouzdaniji mehanizam kanalisanja revolucionarnog raspoloženja masa u za kapitalizam sigurne vode. Kao takva, ona se može levicom smatrati samo zbog njene tradicije i iluzija koje mase još uvek o njoj gaje u ogromnom broju. Istinska levica, levica koja nudi zbacivanje kapitalizma kao izrabljivačkog i represivnog sistema i rušenje buržoaske vlasti kao mehanizma koji fizičkom prinudom čuva taj izrabljivački i represivni sistem, mora biti levica koja nudi potpuno razvlašćivanje bogate manjine, u korist radne većine. Istinska levica, mora nuditi ukidanje privatne svojine, ona mora biti komunistička.
Prvi deo teksta Glavni tokovi desne „levice“ možete pročitati ovde.
Treći deo teksta Glavni tokovi desne „levice“ možete pročitati ovde.
|
Tekst je objavljen u 5. broju Crvene kritike (februar 2016.) Pored ovog teksta, u ovom broju možete pročitati još i: - Novi štrajk prosvetara - korak napred? - Miodrag Mijatović - Otpuštanja u Dubicottonu i sramota sindikalne birokratije - Dejan Prodanović - Svetozar Marković - Borba i život jednog revolucionara, I deo - Dubravko Galešić - Suspenzija Šengena - Najnovija faza u krizi Evropske unije - Fred Veston i Ben Pek - Stav: Sporazum sa NATO |
[1] http://www.rosalux.rs/sites/default/files/publications/Die_Linke_Partijski_Program.pdf
[2] http://www.radnickaborba.org/teorija/lav-trocki-izdana-revolucija-1936/
[3] http://www.radnickaborba.org/teorija/lav-trocki-staljinizam-i-boljsevizam-1937/
[4] http://www.rosalux.rs/sites/default/files/publications/Die_Linke_Partijski_Program.pdf
[5] Isto.
[6] Isto.
[7] Filip Šaćirović, „Aktuelnost marksističkog shvatanja ideologije“, diplomski rad, Beograd, 2014.
[8] http://www.rosalux.rs/sites/default/files/publications/Die_Linke_Partijski_Program.pdf, str. 89-93
