Ako i jedan kompozitor zaslužuje da ga se zove revolucionarom, onda je to Betoven. Riječ je o vjerovatno o najvećoj revoluciji u modernoj muzici koju je on izveo kao pojedinac, mijenjajući način na koji se muzika komponovala i slušala. Njegova muzika ne smiruje nego šokira i uznemirava. Pišući 2006. godine, Alan Vuds opisuje kako je svijet u kojem je Betoven bio rođen bio svijet u previranju, svijet u tranziciji, svijet ratova, revolucija i kontra-revolucija: svijet poput našeg.
„Betoven je savremenik i pobornik Francuske revolucije. Ostao joj je vjeran čak i kada su joj, tokom jakobinske diktature, osjetljivi humanitarci poput Šilera - okrenuli leđa; željeli su da unište tirane kartonskim mačevima, na teatarskoj pozornici. Betoven, taj plebejski genije, koji je ponosno okretao leđa imperatorima, prinčevima i velikodostojnicima – je Betoven kojeg volimo zbog njegovog nepobitnog optimizma, odvažne tuge, inspirativnog patosa njegove borbe i čelične volje koja mu je omogućila da zgrabi sudbinu za vrat.“ (Igor Stravinski)
Ako ijedan kompozitor zaslužuje da ga se zove revolucionarom onda je to Betoven. Riječ revolucija, istorijski gledano, proizlazi iz Kopernikovog otkrića da se Zemlja vrti oko Sunca, otkrića koje je preobrazilo način na koji gledamo svemir i naše mjesto u njemu. Slično tome, Betoven je kao pojedinac izveo vjerovatno najveću revoluciju u modernoj muzici. Njegov opus je ogroman, uključuje simfonije, pet koncerata za klavir i brojne druge koncerte, poput koncerata za violinu, gudačke kvartete, klavirske sonate, pjesme i operu. Promijenio je način na koji se muzika komponovala i slušala. Sve do svog kraja, nije prestao da pomjera granice muzike.
Nakon Betovena bilo je nemoguće vratiti se nazad u dane kada se na muziku gledalo kao na sredstvo za smirenje kojim su se bogate mecene mogle opuštati, nakon čega bi mirno otišli u krevet. Nakon Betovena, više se nije vraćalo s koncerta uz pjevušenje prijatnih melodija. Njegova muzika ne smiruje nego šokira i uznemirava. To je muzika koja izaziva osjećanja i tjera na razmišljanje.
Rane godine
Marks je istakao da je razlika između Francuske i Njemačke u tome što su Francuzi zaista izvodili revolucije dok su Njemci o njima samo špekulisali. Filozofski idealizam je cvjetao u Njemačkoj tokom kasnog 18. i ranog 19. vijeka upravo iz tog razloga. U Engleskoj je buržoazija uspostavljala svjetsku revoluciju u proizvodnji bez presedana u istoriji dok su, s druge strane Lamanša, Francuzi iznosili jednako značajnu političku revoluciju. U nazadnoj Njemačkoj, u kojoj su društveni odnosi zaostajali za Francuskom i Engleskom, jedina revolucija je bila ona u umovima ljudi. Kant, Fihte, Šeling i Hegel raspravljali su o prirodi svijeta i ideja, dok su ljudi u drugim zemljama zapravo revolucionarno mijenjali svijet i umove muškaraca i žena.
Pokret u njemačkoj književnosti „Oluja i nagon“ (njemački: Sturm und Drang) bio je izraz ove tipično njemačke pojave. Gete je bio pod uticajem njemačke idealističke filozofije, posebno Kanta. Tu možemo da primjetimo eho Francuske revolucije ali daleke i nejasne, striktno ograničene na apstraktni svijet poezije, muzike i filozofije. Pokret „Oluja i nagon“ odražavao je revolucionarni duh epohe na kraju osamnaestog vijeka. Bio je to period velikih intelektualnih previranja. Francuski filozofi su imali predstavu o revolucionarnim dešavanjima iz 1789. kroz njihov napad na ideologiju starog režima. Kao što je Engels napisao u Anti – Diringu: „Veliki ljudi koji su u Francuskoj prosvjećivali umove pripremajući ih za revoluciju koja je dolazila bili su i sami veoma revolucionarni. Oni nisu priznavali nikakav spoljni autoritet, ma koje vrste bio. Religija, shvatanje prirode, društvo, državno uređenje, sve je bilo podvrgnuto najnepoštednijoj kritici; sve to trebalo je ili da opravda svoj opstanak pred sudom razuma, ili da se odrekne opstanka. Misleći um postao je jedino mjerilo koje se primjenjivalo na sve. To je bilo doba kad je, kako veli Hegel, svijet bio postavljen na glavu, najprije u tom smislu što su čovjekova glava i načela do kojih je ona došla razmišljanjem zahtijevali da važe kao temelj za sve postupke ljudi i za sve njihove društvene odnose, a kasnije i u širem smislu, što je stvarnost koja je bila u suprotnosti s tim načelima doista bila preokrenuta od vrha do temelja.“
 |
| Bon u 18. vijeku |
Uticaj ovog predrevolucionarnog previranja u Francuskoj osjetilo se daleko izvan granica te zemlje u Njemačkoj, Engleskoj, pa čak i u Rusiji. U književnosti su se stare dvorske forme postepeno razgrađivale.
To je imalo svoj odraz u poeziji Volfganga Getea - najvećeg pjesnika koje je iznjedrila Njemačka. Njegovo veliko remek djelo Faust prožeto je duhom dijalektike. Mefisto je živi duh negacije koji prožima sve. Taj revolucionarni duh dobio je eho u kasnijim Mocartovim djelima, posebno u operi Don Đovani, koja između ostalog sadrži uzbudljive refrene sa riječima: "Živjela sloboda!". Ipak, tek sa Betovenom duh Francuske revolucije pronalazi istinski izraz u muzici.
Ludvig van Betoven rođen je u Bonu, 16. novembra 1770. kao sin muzičara flamanskog porijekla. Njegov otac Johan, bio je zaposlen na dvoru kelnskog nadbiskupa. Prema svim navodima bio je strog, brutalan i raskalašan čovjek. Njegova majka, Marija Magdalena, podnosila je muke ćutljivom pokornošću. Betovenovo djetinjstvo nije bilo sretno. To možda objašnjava njegov introvertan i na neki način nabusit karakter, kao i njegov pobunjenički duh.
Betovenovo rano obrazovanje bilo je u najbolju ruku fragmentarno i nepovezano. Napustio je školu kada je imao jedanaest godina. Prva osoba koja je uvidjela dječakov ogroman potencijal bio je dvorski orguljaš, Gotlob Nefe, koji ga je upoznao sa Bahovim djelima, posebno sa kolekcijom preludijuma i fuga Dobro temperovani klavir.
Opazivši nesvakidašnji talenat svoga sina, Johan je pokušao da napravi od njega čudo od djeteta – novog Mocarta. Prvi koncert u javnosti izveo je kada je imao pet godina. Ipak, Johan je bio osuđen na razočarenje: Ludvig nije bio poput Mocarta. Iznenađujuće, nije bio naklonjen muzici sam od sebe, trebao mu je podsticaj. Zato je njegov otac plaćao nekoliko učitelja insistirajući na intenzivnom učenju kroz ponavljanje.
Betoven u Beču
U to je vrijeme Bon, prestonica Izborne kneževine Keln, bio učmala provincijska sredina. Da bi napredovao, mladi muzičar je morao otići u Beč da izučava muziku. Njegova porodica nije bila bogata, stoga je mladog Betovena tamo poslao Kelnski nadbiskup. Tu je upoznao Mocarta, na kog je ostavio poseban utisak. Nešto kasnije, jedan od njegovih učitelja bio je Hajdn. Nakon samo dva mjeseca morao se vratiti u Bon jer se njegova majka ozbiljno razboljela. Umrla je nedugo nakon toga. Bila je to prva u nizu brojnih ličnih i porodičnih tragedija koje su uporno pogađale Betovena cijeli život. Tokom 1792. godine, godine u kojoj je Luj XVI pogubljen na giljotini, Betoven se trajno nastanio u Beču, gdje je živio do kraja života.
 |
| Beč u vrijeme Betovena |
Portreti Betovena koje danas možemo da vidimo prikazuju ga kao tmurnog i duboko zamišljenog mladića sa izrazom koji dočarava unutrašnju napetost i strastvenu prirodu. Njegova spoljašnost nije bila privlačna. Imao je veliku glavu i rimski nos, rošavo lice i gustu kosu koja nikada nije djelovala počešljano. Njegov taman ten donio mu je nadimak „Španac“. Bio je nizak, zdepast i vrlo nespretan, imao je držanje i manire nižeg staleža – i to se nije moglo sakriti elegantnom odjećom koju je nosio kao mlad čovjek.
Ovaj rođeni buntovnik pojavio se u aristokratskom i probirljivom Beču, zapušten, loše obučen i mrzovoljan, bez ikakve usiljene ljubaznosti koja bi se mogla očekivati od njega. Kao i svaki drugi kompozitor tog vremena, Betoven je bio primoran da se oslanja na darove i narudžbe bogatih aristokratskih mecena. Ipak, nikada ga nisu kupili. On nije bio dvorski muzičar, poput Hajdna koji je služio na dvoru plemićke porodice Esterhazi. Šta su aristokrate mislile o ovom čudaku nije poznato, ipak veličanstvenost njegove muzike osigurala mu je narudžbe a samim tim i sredstva za život.
 |
|
Za razliku čak i od velikog Getea, Betoven je odbijao |
Mora da se osjećao sasvim neugodno u tim okolnostima. Prezirao je konvencije i ortodoksiju. Nimalo nije bio zainteresovan za njegov izgled niti za okruženje. Betoven je bio čovjek koji je živio za svoju muziku, nezainteresovan za lagodan život. Njegov privatani život bio je haotičan i nesređen, mogli bi ga opisati kao boemski. Živio je u potpunoj zapuštenosti. Njegova je kuća bila uvijek u neredu, sa ostacima hrane koji su ležali naokolo uz neispražnjene posude sa fekalijama.
Njegov odnos prema prinčevima i plemstvu koji su mu plaćali dočaran je na čuvenoj slici. Slavni kompozitor je prikazan u šetnji sa Geteom, tokom koje su susreli nadvojvodu Rudolfa i njegovu ženu. Dok Gete s poštovanjem izražava naklon, ljubazno skidajući šešir, Betoven se ne obazire i nastavlja sa šetnjom čak ne pozdravivši imperatorsku porodicu. Ova slika potpuno dočarava duh tog čovjeka, neustrašiv, revolucionaran i beskompromisan. Gušeći se u buržoaskoj atmosferi Beča u očaju je napisao bilješku: „Sve dok Austrijanci imaju njihovo tamno pivo i male kobasice, neće se nikada pobuniti.“[1]
Revolucionarna epoha
Svijet u kojem se rodio Betoven bio je u previranju, svijet u tranziciji, svijet ratova, revolucija i kontrarevolucija: svijet poput našeg. Američki kolonisti su uspjeli da, 1776. godine, izbore slobodu kroz revoluciju u obliku nacionalnog oslobođenja od Britanije. Bio je to prvi čin u velikoj istorijskoj drami.
Američka revolucija proglasila je ideale lične slobode koji su preuzeti iz francuskog prosvjetiteljstva. Tek nešto više od deceniju kasnije, ideje iz knjige Tomasa Pejna Prava čovjeka vratile su se povratnom spregom u Francusku izazvavši još veću eksploziju. Juriš na Bastilju u julu 1789. obilježio je odlučujuću prekretnicu u istoriji svijeta.
U periodu uspona Francuska revolucija je pomela svo nakupljeno smeće feudalizma, podigla cjelokupnu naciju na noge i posvećeno i hrabro se suprotstavila cijeloj Evropi. Slobodarski duh revolucije u Francuskoj proširio se Evropom poput požara. Takvo vrijeme tražilo je nove oblike umjetnosti i nove načine izražavanja. To je postignuto u Betovenovoj muzici, koja izražava duh epohe bolje nego bilo šta drugo.
 |
| Revolucionarna Francuska |
Jakobinci su pogubili Kralja Luja 1793. godine. Vjetrovi straha i nevjerice prostrujali su kroz sve dvorove Evrope. Odnosi prema revoluciji u Francuskoj su se zaoštrili. Oni „liberali“ koji su u početku pozdravljali Francusku revoluciju sa oduševljenjem, oprezno su prešli na stranu reakcije. Neprijateljstvo posjedničkih klasa prema Francuskoj artikulisao je Edmund Burke u djelu Odrazi Francuske revolucije. Pobornici revolucije su posvuda sumnjičeni i proganjani. Biti prijatelj Francuske revolucije postao je rizik.
Bila su to burna vremena. Revolucionarne armije mlade Francuske republike porazile su feudalno-monarhističku Evropu, izvodeći kontranapade svo vrijeme. Mladi kompozitor je bio vatren poštovalac Francuske revolucije, užasnut činjenicom da je Austrija vodeća sila kontrarevolucionarne koalicije protiv Francuske. Prestonica Carstva bila je obuzeta osjećanjem straha. Sumnja je bila na sve strane, ali ono što nije moglo da se izrazi pisanom riječju pronašlo je svoj izraz u velikoj muzici.
Učenje kod Hajdna nije prošlo vrlo dobro. Već je razvijao originalne muzičke ideje, koje nisu dobro prolazile kod starca, čvrsto vezanog za stari dvorsko-aristokratski stil klasične muzike. Bio je to sudar starog i novog. Mladi kompozitor se probijao u svijetu muzike kao pijanista. Njegov stil bio je žestok, poput vremena koje ga je proizvelo. Kažu da je udarao po tipkama tako snažno da su pucale žice. Počeli su da ga prepoznaju kao novog i originalnog kompozitora. Naglo je osvojio Beč. Doživio je uspjeh.
Život zna okrutno da se poigra sa čovjekom. U Betovenovom slučaju, sudbina je bila posebno okrutna. Između 1796. i 1797. obolio je, vjerovatno od nekog oblika meningitisa, što mu je oštetilo sluh. Imao je 28 godina i bio je na vrhuncu slave. Par godina kasnije osjetio je prve znakove gluvoće. Iako nije potpuno ogluvio sve do njegovih posljednjih godina, svijest o tome da se stanje pogoršava mora da je uzrokovala užasno mučenje za njega. Postao je depresivan pa čak i sklon samoubistvu. Pisao je o svojoj muci navodeći kako ga samo njegova muzika sprječava da si oduzme život.
 |
| Betoven kao mladić |
Njegov privatni život nikada nije bio sretan. Često se zaljubljivao u kćeri (i žene) svojih bogatih mecena, što bi uvijek završavalo loše, novim napadima depresije. Nakon jednog takvog napada depresije zapisao je: „Umjetnost i jedino umjetnost me spašava. Izgleda mi nezamislivo da napustim ovaj svijet a da ne iznjedrim sve što osjećam da buja u meni.“
Tokom 1801. godine prošao je kroz ozbiljne lične krize. Sudeći po pismu koje je namijenio svojoj braći kao testament (Heiligenstadt Testament) a koje nikada nije poslao, bio je na ivici samoubistva. Oporavivši se od depresije, Betoven sa novim žarom posvetio radu na muzičkim djelima. Slabiji čovjek bi vjerovatno bio uništen svime što je Betoven prošao. Gluhoću koja bi svakoga obogaljila, a kompozitora potpuno uništila – pretvorio je u svoju prednost. Njegov unutrašnji osjećaj sluha bio je sve što mu je trebalo da komponuje sjajnu muziku. Baš u godini najveće životne krize (1802) komponovao je njegovu veliku simfoniju "Eroiku"
Dijalektika sonate
Pokretačka snaga Betovenove muzike bile je nešto potpuno novo. Ranije su kompozitori pisali tihe i glasne dijelove kompozicija potpuno ih odvajajući. Kod Betovena, naprotiv, naglo se prelazi od jednog ka drugom. Njegova muzika sadrži unutrašnju napetost, neriješenu kontradikciju koja zahtjeva urgentno razrješenje. To je muzika borbe.
Sonata, kao muzička forma, razrađuje i struktuira muzičku građu. Zasnovana je na dinamičkom shvatanju muzičke forme i u suštini je dijalektična. Razvija se kroz seriju suprotstavljenih elemenata. Sve do kraja osamnaestog vijeka sonata je, kao forma, dominirala u komponovanoj muzici. Poznata od ranije, sonata je razvijena i ustoličena od strane Hajdna i Mocarta. Ipak, u kompozicijama iz osamnaestog vijeka jedva da je korišten potencijal forme sonate, svakako ne u potpunosti.
Djelimično (ali samo djelimično) ovdje se radi o pitanju tehnike. Forma koju je Betoven koristio nije bila nova, ali jeste način na koji ju je on koristio. Sonata počinje brzim prvim stavom koji prati sporiji drugi stav, nakon čega slijedi treći stav, veseo po prirodi, koji se završava baš poput početka – u brzom maniru.
Jednostavno, forma sonate je zasnovana na sljedećoj razvojnoj liniji: A – B – A. Vraća se na početak ali na višem nivou. Ovo je čisti dijalektički koncept, negacija negacije. Riječ je o vrsti muzičkog silogizma: ekspozicija – razvoj – rekapitulacija ili izraženo u drugim terminima: teza – antiteza – sinteza.
Ovakav razvoj prisutan je u svakom od stavova. Osim toga, tu je i ukupan razvoj u kojem su suprotstavljeni stavovi koji se, na kraju, usklađuju u „srećan kraj“. U završnom odlomku vraćamo se na inicijalni ključ, stvarajući utisak trijumfalne apoteoze.
Ova forma sadrži klicu duboke ideje i ima potencijal za ozbiljan razvoj. Takođe, može biti izražena širokim rasponom muzičkih kombinacija: solo klavir, klavir i violina, gudački kvartet, simfonija. Uspjeh sonate bio je pomognut pronalaženjem novog muzičkog istrumenta: klavira. Klavir je omogućio potpuno izražavanje dinamike romantizma, dok su orgulje i čembalo ograničene na muziku koja je napisana na principima polifonije i kontrapunkta.
Sonata se kao forma posebno razvila krajem osamnaestog vijeka. Dostigla je vrhunac u Mocartovim i Hajdnovim simfonijama i u jednu ruku može se tvrditi da su Betovenove simfonije samo nastavak ove tradicije. Ali u stvarnosti, forma krije suštinsku razliku.
Izvorno, forma sonate prevladava nad sadržajem. Klasični kompozitori 18. vijeka uglavnom su nastojali da postignu formu na ispravan način (mada, Mocart je tu izuzetak). Pojavom Betovena istinski sadržaj sonate konačno dolazi do izražaja. Njegove simfonije snažno odražavaju proces borbe i razvoja kroz kontradikcije. Tu imamo najuzvišeniji primjer dijalektičkog jedinstva oblika i sadržaja. To je tajna svake velike umjetnosti. Tako visoki dosezi rijetko su postizani u povijesti muzike.
Unutrašnji sukob
Betovenove simfonije predstavljaju fundamentalan raskid s prošlošću. Ako su na planu forme, površno gledano, slične – na planu sadržaja i duha muzike radikalno su različite. Za Betovena – i romantičare koji su ga slijedili – nisu bile važne forme same po sebi, njihova simetrija i unutrašnja ravnoteža, nego sadržaj. I zaista, ravnoteža je često narušavana kod Betovena. Njegova muzika često sadrži zvučni nesklad (disonance) koji odražava unutrašnji sukob.
Prvu simfoniju napisao je 1800. godine, djelo ukorijenjeno u Hajdnovoj muzici. To je vedro djelo, potpuno oslobođeno duha sukoba i borbe koja karakteriše njegov kasniji rad. Zaista ne nagovještava ono što će uslijediti. Patetična klavirska sonata (opus 13) je sasvim drugačija. Bitno je različita od Hajdnovih i Mocartovih klavirskih sonata. Betoven je bio pod uticajem Šilerove teorije tragedije i tragične umjetnosti, na šta nije gledao samo kao na ljudsku patnju, nego iznad svega kao na otpor patnji, na borbu protiv nje.
Poruka je jasno izražena u prvom stavu, koji otvara kompleksnim i disonantnim zvucima. Ti tajnoviti akordi vrlo brzo utiru put nemirnom središnjem dijelu koji ukazuje na spomenuti otpor patnji. Taj unutrašnji konflikt igra glavnu ulogu u Betovenovoj muzici dajući joj potpuno različitu osobnost u odnosu na muziku 18. vijeka. To je glas nove epohe: gromovit glas koji zahtjeva da se čuje.
Pitanje koje mora biti postavljeno je: kako objasniti ovu izrazitu razliku? Kratak i jednostavan odgovor bi bio: muzička revolucija je proizvod genijalnog uma. Betoven je vjerovatno najveći muzički genije svih vremena ali to je odgovor koji uistinu ništa ne odgovara. Zašto se ovaj potpuno novi jezik muzike pojavio baš u tom trenutku a ne stotinu godina ranije? Zašto se nije javio kod Mocarta, Hajdna ili kada je riječ o tome, kod Baha?
Betovenov zvučni svijet nije sastavljen od predivnih zvukova, poput Mocartove i Hajdnove muzike. Ne dodvorava se slušaocu niti utiče na njega tako da tapka stopalima dok zvižduče prijatnu melodiju. To je grub zvuk, muzička eksplozija, muzička revolucija koja precizno izražava duh vremena. Ovdje nije riječ samo o raznolikosti nego o sukobu. Betoven često koristi muzičku komandu sforzando – koja označava napad. Njegova muzika je silovita, ispunjena kretanjem, brzim promjenama raspoloženja, sukobom i suprotnostima.
Sa Betovenom forma sonate napreduje na kvalitativno viši nivo. On je transformisao njenu puku formu u snažan i u isto vrijeme intiman izraz najdubljih osjećanja. U nekim od njegovih klavirskih kompozicija zapisao je instrukciju: "sonata, quasiunafantasia" ukazujući da traži apsolutnu slobodu izraza kroz medij sonate. Tako je polje sonate znatno prošireno u poređenju sa njenom klasičnom formom. Tempa su fleksibilnija, pa čak i mijenjaju mjesto. Iznad svega, finale nije puka rekapitulacija nego istinski razvoj i kulminacija svega što se desilo prije toga.
Kada je forma sonate upotrjebljena u simfonijama, onako kako je Betoven razvio, doseže do tada nečuvene nivoe uzvišenosti i snage. Srčana energija koja pokreće njegovu Petu i Treću simfoniju je dovoljan dokaz za to. To nije muzika za lako slušanje ili za zabavu. To je muzika smišljena da pokreće, da šokira i inspiriše akciju. To je glas pobune u muzici.
Nije slučajnost što je Betovenova muzička revolucija eho društvene revolucije. Betoven je bio dijete njegove epohe – epohe Francuske revolucije. Glavninu njegovih najsjajnijih djela napisao je usred revolucije i duhom revolucije je prožeta svaka nota u njima. Potpuno je nemoguće razumjeti ga van tog konteksta.
Betoven je odvažno pomeo sve postojeće muzičke konvencije, baš kao što je Francuska revolucija počistila Augijeve štale feudalne prošlosti. On je stvarao novu vrstu muzike, muziku koja je otvarala vrata za buduće kompozitore, baš kao što je Francuska revolucija otvorila vrata za novo demokratsko društvo.
Tajna Betovenove muzike je najnapetiji sukob. To je sukob koji bjesni u najvećem dijelu njegove muzike i doseže najimpresivnije vrhove u sedam njegovih posljednjih simfonija, počevši sa Trećom simfonijom, poznatom pod nazivom Eroika. Bila je to istinska prekretnica u Betovenovoj muzičkoj evoluciji i uopšte u povijesti muzike. Korijeni ove revolucije u muzici moraju se pronaći van muzike, u društvu i povijesti.
Simfonija Eroika
Odlučujuća prekretnica, kako u Betovenovom životu tako i u evoluciji zapadnjačke muzike, bila je kompozicija njegove Treće simfonije (Eroika). Do tada, muzički jezik njegove prve dvije simfonije nije se suštinski razilazio sa muzičkim svijetom Mocarta i Hajdna. Ipak, već sa prvim notama Eroike ulazimo u potpuno drugačiji svijet. Ta muzika ima politički podtekst, čije je izvorište dobro poznato.
Betoven je bio muzičar, ne političar, njegovo poznavanje događaja u Francuskoj je nužno bilo zamagljeno i nepotpuno ali njegov revolucionarni instinkt bio je ispravan i na kraju ga je uvijek dovodio do ispravnih zaključaka. Čuo je izvještaje o usponu mladog oficira u revolucionarnoj armiji, zvanog Bonaparta. Kao i mnogi drugi, stekao je utisak da je Napoleon nastavljač revolucije i zaštitnik prava čovjeka. Stoga je namjeravao da svoju novu simfoniju posveti Bonaparti.
To je bila greška, ali posve razumljiva. Bila je to ista greška u koju su napravili mnogi ljudi kada su pretpostavili da je Staljin vjerodostojan nasljednik Lenjina i zaštitnik ideja Oktobarske revolucije. Polako je postalo jasno da se njegov heroj razilazi sa idejama Francuske revolucije i da učvršćuje režim koji oponaša neke od najgorih odlika starog despotizma.
Bonapartin puč, 1799. godine, označio je definitivan kraj perioda revolucionarnog uspona. U avgustu 1802. Napoleon je za sebe osigurao mjesto doživotnog konzula, s pravom da imenuje svog nasljednika. Ulizivački nastrojen senat ga je preklinjao da uvede nasljednu vladavinu i time “zaštiti javnu slobodu i sačuva jednakost”. Tako je u ime “slobode” i “jednakosti” Francuski narod pozvan da, sam sebi, stavi zmiju u njedra.
Uzurpatori se javljaju u svim periodima u povijesti. Imperator Avgust je na površini održavao tijela Rimske republike, javno ali licemjerno braneći Senat, u isto vrijeme sistematski je potkopavao republikansko ustrojstvo. Nedugo nakon toga, njegov nasljednik Kaligula imenovao je svog trofejnog konja za senatora, što je bio mnogo realističniji odraz političkih odnosa između imperatora i senata.
Staljin, vođa političke kontrarevolucije u Rusiji, proglasio je sebe za vjernog Lenjinovog sljedbenika u isto vrijeme gazeći sve lenjinističke tradicije. Norme sovjetske proleterske demokratije i egalitarizma postepeno su zamijenjene nejednakošću, birokratskom i totalitarnom vladavinom. Stari činovi i privilegije u vojsci, ukinuti Oktobarskom revolucijom, ponovo su uvedeni. Porodične vrijednosti su uzdizane. Konačno, Staljin je čak otkrio Rusku pravoslavnu crkvu kao vjernog slugu režima. U svemu tome on je išao putem koji je već prošao Napoleon Bonaparta, grobar Francuske revolucije.
Da bi došao do nekakvog odobravanja i ugleda za sebe kao diktatora, Napoleon je počeo da kopira svu vanjštinu starog režima: aristokratske titule, raskošne uniforme, činove i naravno religiju. Francuska revolucija je praktično pomela Rimokatoličku crkvu. Narodne mase su mrzile Crkvu, osim u najnerazvijenijim područjima poput Vandeje, ispravno je povezujući s vlašću starih ugnjetača. Napoleon sada nastoji da osigura podršku Crkve za svoj režim potpisujući međunarodni ugovor sa Papom.
Betoven je, iz daleka, pratio razvoj situacije u Francuskoj sa sve snažnijim nemirom i utučenošću. Već 1802. Betovenovo mišljenje o Napoleonu je počelo da se mijenja. U pismu prijatelju koje je poslao te godine, napisao je ogorčeno: “Sve nastoji da se vrati na staro nakon što je Napoleon potpisao konkordat sa Papom.”
Ali, najgore tek dolazi. Napoleon se 18. maja 1804. proglasio za Cara Francuske. Ceremonija krunisanja održana je 2. decembra u katedrali Notr Dam. Kako je Papa posuo sveto ulje na glavu uzurpatora, tako su svi tragovi starog republikanskog ustava bili saprani. Na mjestu stare trezvene republikanske jednostavnosti ponovo se pojavila razmetljiva raskoš stare monarhije rugajući se sjećanju na Francusku revoluciju za koju su brojni muškarci i žene žrtvovali svoje živote.
Kada je Betoven dobio vijesti o ovim dešavanjima bio je van sebe od bijesa. Ljutito je prekrižio posvetu Napoleonu u zaglavlju svoje nove simfonije. Rukopis još postoji i možemo da vidimo da je Napoleonovo ime prešarao takvom žestinom da je poderao hartiju. Potom je posvetio simfoniju neznanom junaku revolucije: simfonija Eroika je rođena.
Betovenova orkestralna djela su već stvarala novi zvuk koji se nikada prije nije čuo. Šokirala su Bečku publiku naviknutu na uglađene melodije Hajdna i Mocarta. Ipak, Betovenove prve dvije simfonije, mada vrlo lijepe, još uvijek gledaju unazad, na lagodan aristokratski svijet 18. vijeka, svijet kakav je bio prije nego što je razmrskan 1789. godine. Eroika predstavlja ogroman iskorak naprijed za muziku, stvarnu revoluciju. Zvuci poput tih nikada ranije se nisu čuli. Nesretni muzičari koji su je izveli po prvi put mora da su bili šokirani i potpuno zbunjeni.
Eroika je izazvala senzaciju. Do tada se podrazumijevalo da simfonija traje najduže pola sata. Prvi stav Eroike traje kao čitava prosječna simfonija iz 18. vijeka. Pri tome je to bilo djelo koje nosi poruku: djelo koje ima nešto da kaže. Disonance i silina prvog stava su jasan poziv na borbu. To da ta borba predstavlja revolucionarnu borbu jasno je na osnovu originalne posvete.
Trocki je jednom primijetio da su revolucije pričljiv posao. Francuska revolucija je bila obilježena govorništvom. Neki od zaista velikih govornika za mase bili su: Danton, LujAntoan de Sen-Žist, Robespjer, pa čak i Miraboa prije njih. Kada su ovi ljudi govorili, nisu se samo obraćali publici: govorili su budućim naraštajima, povijesti. Otuda retorička priroda njihovih govora. Oni nisu govorili, oni su deklamovali. Njihovi govori počinjali su sa udarnim formulacijama, nakon kojih su odmah izlagali centralnu temu koju su razvijali na različite načine, prije nego što bi je snažno naglasili na samom kraju.
Potpuno isto je sa Eroika simfonijom. Ona ne govori, ona deklamuje. Prvi stav ove simfonije otvaraju dva disonantna akorda koji podsjećaju na čovjeka koji udara šakom od sto, zahtijevajući pažnju, baš kao strastveni govornik u revolucionarnoj skupštini. Potom Betoven kreće u neku vrstu muzičkog konjičkog juriša, u strahovito naglu navalu isprekidanu sudarima, sukobom i borbom koja se čak, na trenutke, zaustavlja u momentima potpune iscrpljenosti a sve to da bi nastavila dalje svoj pobjedonosni marš. U ovom stavu mi smo duboko u samoj revoluciji, sa svim njenim plimama i osekama, pobjedama i porazima, trijumfima i očajanjima. To je Francuska revolucija u muzici.
Drugi stav je posmrtni marš – u sjećanje na heroja. To je monumentalno djelo, teško i čvrsto poput granita. Spor i tužan korak posmrtnog marša prekinut je dionicom koja sažima slavu i trijumf onoga koji je dao život za revoluciju. Centralni dio stava gradi masivnu zvučnu građevinu koja stvara osjećaj nepodnošljive tuge, prije nego što se vrati centralnoj temi pogrebnog marša. To je jedan od najsjajnijih momenata u Betovenovoj muzici – i u muzici uopšte.
Posljednji stav odiše sasvim drugačijim duhom. Simfonija se završava isticanjem najvišeg nivoa optimizma. Nakon svih poraza, nazadovanja i razočarenja, Betoven nam kaže: “Da, moj prijatelju, pretrpjeli smo bolne gubitke ali moramo okrenuti stranicu i otvoriti novo poglavlje. Ljudski duh je dovoljno snažan da se uzdigne iznad svih poraza i nastavi borbu. Moramo naučiti da se smijemo nevolji.”
Kako i veliki francuski revolucionari, Betoven je bio uvjeren da piše za buduće naraštaje. Kada su se muzičari žalili (što se često dešavalo) da ne mogu da sviraju njegovu muziku zato što je preteška, obično bi odgovarao: "Ne brinite, ovo je muzika budućnosti."
Betovenovu revoluciju u muzici nisu razumjeli mnogi njegovi savremenici. Smatrali su je bizarnom, apsurdnom, pa čak i ludom. Trgala je ograničene malograđane iz njihovih ugodnih sanjarenja. Publika je negodovala upravo zato što ih je revolucija u muzici tjerala da razmišljaju šta muzika zapravo jeste. Umjesto sa ugodnim i lakim melodijama, Betoven je suočavao slušaoca sa smislenim temama, sa idejama izraženim kroz muziku. Ova izuzetna inovacija kasnije je postala osnova cjelokupne romantičarske muzike, kulminirajući u lajtmotivima Vagnerovih velikih muzičkih drama. Osnova svakog daljeg razvoja u muzici je Betoven.
Naravno, ne nedostaje sjajnih lirskih momenata kod Betovena, kao u Šestoj (Pastoralnoj) simfoniji i u trećem stavu Devete. Čak i u najžešćim bitkama postoje trenuci zatišja ali zatišje nikada ne traje dugo i samo je uvod u nove periode borbe. To je pravo značenje sporih stavova kod Betovena. To su istinski uzvišeni trenuci, ali oni nemaju značaj sami za sebe, kao zasebni i odvojeni od borbe.
Betovenove muzičke teme imaju značenje. Naravno, ne radi se o površnoj programskoj muzici. Najbliže djelo opisnoj, programskoj muzici je Šesta simfonija, Pastorala, gdje svaki stav ima uvodnu napomenu koja ukazuje na određeno raspoloženje ili postavku ( "Ugodni osjećaji po dolasku na selo"; "Pored potoka"; "Pastirovo veselje i oluja" itd.) ali ona je izuzetak. Značenja tih tema su uglavnom apstraktna i uopštena. Ipak, implikacije su jasne.
Peta simfonija
Revolucionarni duh pokreće svaki takt Betovenovih simfonija, a posebno Petu. Njen čuveni uvod mnoge podsjeća na kucanje sudbine na vrata. Ti siloviti udari su vjerovatno najupečatljiviji uvod u istoriji muzike. Dirigent Nikolas Harnonkurt, čiji su tonski zapisi Betovenovih simfonija opšte priznati kao izuzetni, o Petoj simfoniji je rekao: "Ovo nije muzika; ovo je politička agitacija. Govori nam: Svijet u kojem živimo nije dobar. Promijenimo ga! Hajdemo!" Poznati dirigent i muzikolog, Džon Eliot Gardener, otkrio je da su sve glavne teme u ovoj simfoniji zasnovane na Francuskim revolucionarnim pjesmama.
To je prva simfonija koja sistematski prati razvoj od molskog do durskog ključa. Iako je taj prelaz bio realizovan i ranije, nezaustavljivi razvoj od mola ka duru, taj dijalektički razvoj, u Petoj je bez presedana. Kao i sama revolucija, borba koja se odvija u njenom razvoju, prolazi kroz čitavu seriju faza: od silovitog juriša koji briše sve pred sobom do trenutaka neodlučnosti i očaja, pa sve do posljednjeg stava koji u sebi nosi veličanstveni plamen pobjede.
Glavna poruka Betovenove Pete simfonije odnosi se na borbu i pobjedu uprkos svim izgledima. Kao što vidimo, duboko je ukorijenjena u Francuskoj revoluciji. Ipak, njena poruka nije nužno vezana za tu ili bilo koju drugu asocijaciju. Ona može da komunicira sa mnogim ljudima u različitim situacijama ali njena poruka uvijek ostaje ista: Borba je neophodna! Nema predaje! Na kraju ćemo sigurno pobijediti!
Nijemci su iz nje, još dok je Betoven bio živ, crpili inspiraciju za borbu protiv Francuza koji su okupirali njihovu zemlju. Tokom Drugog svjetskog rata, uvodne taktove Pete (koji su sticajem okolnosti postali muzički ekvivalent Morzeovom kodnom signalu za "V" – koji označava pobjedu) koristili su Francuzi u borbi protiv Njemačkih okupatora. Dakle, izuzetna muzika nam šalje poruke kroz vjekove, dugo nakon što su se njena prava izvorišta izgubila u vremenu.
Betoven je bio revolucionar u svakom značenju te riječi. Muzika poput one koju je on pisao nije se mogla nikada ranije čuti. Prije svega ovoga, muzika je uglavnom bila stvar aristokrata. Jozef Hajdn (čiji je otac bio obični kolar) radio je za familiju Esterhazi više od trideset godina. Njegova je muzika uglavnom bila kreirana da zadovolji aristokratsku publiku. To je sjajna muzika, nema sumnje ali je takođe i nezahtjevna. Betovenove simfonije su sasvim drugi svijet.
Egmont
Betovenova jedina opera Fidelio prvobitno je nazvana Leonora, u njoj je žena centralna figura. Leonora je napisana 1805. godine, kada je Francuska armija pobjedonosno ušla u Beč. Prve noći njenog izvođenja većina u publici bili su francuski oficiri i njihove dame. Kao i Eroica, imala je jasan revolucionaran prizvuk, posebno izražen u čuvenom horu zatvorenika. Politički zatvorenici koji polako izlaze iz mraka tamnice na svjetlo dana, pjevaju dirljiv refren: "O kakvog li uživanja disati svjež zrak..." Ovo je istinska oda slobodi, tom uvijek prisutnom elementu u Betovenovom radu i mislima.
Isto tako, muzika za dramu Egmont, dramu zasnovanu na događajima vezanim za ustanak Holanđana protiv Španske vladavine, ima izričitu revolucionarnu poruku. Istorijski Egmont bio je plemić iz 16. vijeka, užasnog perioda tokom kojeg su Holanđani skapavali pod čizmom španskog despotizma. Kao vješt i hrabar vojnik, Egmont se borio na strani Španaca tokom ratova Čarlsa V. Čak je, od strane Španaca, postavljen za guvernera Flandrije. Uprkos njegovoj službi Španskoj kruni, pao je pod sumnju i pogubljen je odsijecanjem glave, 5. juna 1568.
Betoven je čuo za povijest o Egmontu iz tragedije koja je nosila njegovo ime a koju je 1788. samo godinu dana prije Francuske revolucije, napisao Gete. U njoj je taj čovjek, čija statua danas stoji u Briselu, predstavljen kao heroj rata za nacionalno oslobođenje Holandije od Španskih ugnjetača. Betoven je prenio Geteovu dramu na polje muzike. Vidio je Egmonta kao simbol revolucionarne borbe za sva vremena i u svim zemljama. Smještajući radnju u 16. vijek, mogao je izbjeći optužbe za subverziju, ali svejedno je bio subverzivan.
Danas je dobro poznata samo uvertira. To je šteta jer Betovenova muzika za dramu Egmont sadrži izvanredan materijal. Egmontov završni govor, kojim se obraća idući mirno prema smrti, istinsko je odbacivanje tiranije i hrabar poziv narodu da se pobuni, pa i da položi život za slobodu ako je neophodno. Završava se ovim odlomkom:
Koračajte napred! Čestiti narode! Tebe predvodi boginja pobede!
I kao što more provaljuje vaše nasipe, tako i vi prolomite, srušite bedem tiranije
sperite je sa svoga zemlji šta na koje se drznula da digne svoju ruku, i utopite je!
Čuj! Čuj! Koliko li me je puta pozivao ovaj zvuk
da slobodnom nogom pođem na polje borbe i pobede!
Kako su veselo stupali drugovi na taj opasni, slavom ovenčani put!
Pa i ja polazim iz ove tamnice u susret časnoj smrti; umirem za slobodu
za koju sam živeo i borio se, i za koju se sad stradajući žrtvujem.
Da, prikupite ih samo! Sklapajte i zbijajte svoje redove, zaplašiti me nećete.
Svikao sam da stojim pred kopljima protiv kopalja
i da, okružen smrću koja mi preti, dvostruko življe osećam hrabri život.
Neprijatelj te opkoljava sa sviju strana! Blistaju se mačevi!
Prijatelji, držite se hrabro! Za leđima su vam roditelji, žene, deca!
A ove ovde goni prazna vladareva reč, ne njihovo srce. Branite svoja dobra!
A da spasete što vam je najmilije, padajte radosno, kao što vam ja dajem primer![2]
Ove riječi prati Simfonija pobjede kojom se ovo djelo završava u vatrenom žaru. Ali kako neko može završiti tragediju na takav način? Kako neko može da govori o pobjedi kada je vođa ustanka pogubljen? Taj mali detalj nam govori sve što treba da znamo o Betovenovom pogledu na svijet. Vidimo tvrdoglavog i nepopravljivog optimistu, čovjeka koji odbija priznati poraz i čovjeka koji ima neograničeno pouzdanje u budućnost čovječanstva. Ovom predivnom muzikom nam poručuje: bez obzira koliko poraza pretrpimo, bez obzira koliko heroja izgubimo, bez obzira koliko puta nas bace na pod, mi ćemo se uvijek ponovo uspraviti! Ne možete nas pobijediti! Ne možete nikada pokoriti naše umove i duše! Ta muzika izražava besmrtan duh revolucije.
Duga tamna noć
 |
| Napoleon se povlači iz Moskve |
Betovenov revolucionarni optimizam naići će na svoje najteže iskušenje. Uprkos činjenici da je Napoleon vratio sve nazadne obrasce Starog režima, strah i gnušanje prema Napoleonovoj Francuskoj u monarhističkoj Evropi nije bio ništa manje nego prije. Okrunjene glave Evrope su strahovale od revolucije, čak i od njenog degenerisanog i izvitoperenog oblika u vidu Bonapartizma, kao što su, kasnije u istoriji, mrzile i bojale se Staljinove birokratske karikature Oktobra. Kovali su zavjere protiv nje, napadali je, pokušavali sve kako bi je ugušili.
Napredovanje Napoleonovih armija na svim frontovima bilo je materijalna osnova za takvu uzbunjenost. Reakcionarni monarhistički režimi Evrope, predvođeni Engleskom koja je praktično raspolagala bezgraničnim zalihama zlata, upregnuli su sve svoje snage kako bi neutralisali prijetnju koja je dolazila iz Francuske. Počeo je grčevit period ratova, okupacija i borbi za nacionalno oslobođenje, koje su, uz plime i oseke, trajale više od jedne decenije. Napoleonova Velika armija (La Grande Armée) osvojila je gotovo cijelu kontinentalnu Evropu prije nego što je pretrpjela težak poraz u smrznutim prostranstvima Rusije, 1812. godine. Oslabljen ovim teškim udarcem, Napoleon je, od strane Anglo-pruske sile, konačno poražen na blatnjavim poljima Vaterloa.
Za Betovena je 1815. godina bila obilježena dvjema nesrećama: porazom Francuske kod Vaterloa i smrću njegovog voljenog brata Kaspera. Duboko potresen, Betoven je insistirao da preuzme brigu oko podizanja Kasperovog sina, Karla. To je dovelo do duge i žestoke svađe sa Karlovom majkom oko starateljstva.
 |
| Kongres u Beču |
Period nakon 1815. bio je period najcrnje reakcije. Monarhističko-feudalna kontrarevolucija je nizala pobjede posvuda. Bečki kongres (1814. - 1815.) obnovio je vladavinu Burbonske dinastije u Francuskoj. Metenrih i ruski car pokrenuli su istinski krstaški rat kako bi zbacili sve napredne režime. Revolucionari, liberali i svi napredni ljudi su gonjeni, zatvarani i ubijani. Monarhije Austrije i Prusije dominirale su Evropom, oslonjajući se na bajonete carističke Rusije.
Istina je da je rat protiv Francuske imao elemente rata za nacionalno oslobođenje u zemljama poput Njemačke. Ipak, ishod tih ratova bio je posve reakcionaran. Primjer u kojem se to najjasnije vidjelo je Španija. Strana vlast je svrgnuta pokretom za nacionalno oslobođenje, njegov glavni dio bile su "mračne mase" – podjarmljeno i nepismeno seljaštvo, izloženo uticaju fanatičnog i reakcionarnog klera. Pod vladavinom Fernarda VII, reakcija je vladala Španijom, i tamo je eksperiment sa liberalnim ustavom zgažen.
 |
| Goja: Treći maj 1808. |
Očaravajuće i zastrašujuće Gojine slike, nastale u posljednjim godinama njegovog života, odražavaju suštinu tog turbulentnog perioda. Gojine slike i bakropisi vjeran su odraz svijeta koji je ovaj umjetnik vidio oko sebe. Poput Betovenove muzike, njegove su slike više od umjetnosti. One su politička izjava. One su ogorčen protest protiv toga da duh reakcije i mračnjaštva prevlada. Da bi naglasio njegov protest, Goja je odabrao put dobrovoljnog izgnanstva iz represivnog režima izdajničkog kralja Fernarda VII, koji je bi njegov nekadašnji zaštitnik. Goja nije bio usamljen u mržnji prema Španskom monarhu – Betoven mu je takođe odbijao slati svoje radove.
Betoven je bio na vrhuncu svoje karijere u vrijeme održavanja Bečkog kongresa, 1814. godine. Ipak, okupljanje reakcije iz svih krajeva Evrope, pokopalo je nade njegove generacije i prigušilo Betovenov duh. U vrijeme kada je Napoleonova armija bila zaustavljena pred kapijama Moskve, 1812. godine, Betoven je radio na njegovoj Sedmoj i Osmoj simfoniji. Onda, nakon 1815. godine, tišina. Nije napisao simfoniju duže od decenije, a potom je napisao njegovu posljednju i najsjajniju simfoniju.
Konačni poraz onoga što je ostalo od Francuske revolucije pokopao je svaku nadu i ugušio njegov stvaralački nagon. U godinama između 1815. i 1820. vidljiv je nagli pad obima Betovenovog stvaralaštva, u suprotnosti s ogromnim muzičkim opusom koji je iz njega izvirao u prethodnom periodu. Samo šest zapaženih djela nastalo je u ovom dugogodišnjem periodu. Među njima je ciklus pjesama Dalekoj dragoj (An der fernte Geliebte), posljednje sonate za violončelo i klavir, sonate iz opusa 101 i sjajna Hammerklavier sonata, djelo prepuno unutrašnjih kontradikcija i nesklada, nesklada koji je možda odražavao nesklad u njegovom privatnom životu.
Postao je potpuno gluh. Postoje dirljive priče o njegovoj borbi da čuje makar nešto od njegovih vlastitih kompozicija. One imaju sve dublju, kontemplatitivnu i introvertnu, filozofsku prirodu. Spori stav Hammerklavier sonate, na primjer, vidno je tragičan, i odražava osjećaj mirenja sa sudbinom. Gluhost ga je osudila na mučnu samoću, koja je bila još teža u vrijeme izraženih materijalnih potreba. Postao je još introvertniji, zlovoljan i sumnjičav, što ga još više izolovalo od drugih ljudi.
Nakon smrti brata, razvio je opsesiju prema njegovom sinovcu Karlu. Bio je uvjeren da on treba da bude zadužen za njegovo podizanje. Iskoristio je sav svoj uticaj da dobije starateljstvo nad sinovcem i zabranio je njegovoj majci pristup vlastitom sinu. Bez ikakvog iskustva s roditeljstvom, postupao je prema njemu s pretjeranom grubošću i strogoćom. To je konačno dovelo Karla do pokušaja samoubistva – strašan udarac za Betovena. Kasnije su se pomirili, ipak cijela ova stvar donijela je veliku nesreću i bol svima koji su u nju bili upleteni.
Šta je bio razlog ove čudne opsesije? Uprkos njegovoj strastvenoj prirodi, Betoven nikada nije uspio da ostvari zadovoljavajući odnos sa nekom ženom i nikada nije imao vlastitu djecu. Sve njegove emocije slijevale su se u muziku. To je donijelo veliku korist čovječanstvu ali bez sumnje ostavilo je veliku prazninu u njegovom privatnom životu. Ne više tako mlad, gluh i usamljen, suočen sa propašću svih njegovih nada, očajno je tražio da ispuni prazninu u njegovoj duši.
Poražen u političkoj sferi, Betoven se bacio u ono što je zamišljao kao porodični život, koji nikada nije imao. Takva situacija je dobro poznata revolucionarima. Dok u vremenima revolucionarnog uspona, lične i porodične stvari postaju beznačajne, u periodima reakcije, takve stvari dobijaju daleko više na značaju i navode neke ljude da napuste pokret tražeći utočište u okrilju porodice.
Uistinu, sva dešavanja oko Karla ne prikazuju Betovena u najboljem svijetlu i neki sitničavi ljudi su pokušali da iskoriste ovu epizodu kako bi bacili ljagu na Betovenovo ime. Takva prebacivanja podsjećaju na Hegelovu opasku u kojoj kaže da niti jedan čovjek ne može da bude heroj svom ličnom slugi, on vidi sve njegove greške u ličnom životu, njegove nastranosti i poroke. Kao što Hegel kaže, lični sluga može kritikovati te slabosti. Njegov horizont ne seže dalje od takvih trivijalnih stvari i objašnjava zašto će uvijek biti tek lični sluga a ne veliki čovjek. Sa svim njegovim slabostima (a slabosti neizbježno imaju svi ljudi) Betoven je jedan od najvećih ljudi koji je ikada živio.
Izolacija
Uprkos svemu, tokom dugih, mračnih noći reakcije, Betoven nikada nije izgubio vjeru u revoluciju i budućnost čovječanstva. Spominjanje Betovenovog humanitarizma postalo je opšte mjesto, što nije neosnovano, sve dok se u tom smjeru ne pretjera. To bi Betovena svelo na nivo paroha, pacifiste i dobronamjernih staraca koje svoje slobodno vrijeme posvećuju „plemenitim ciljevima“. Drugim riječima, svodi diva na kepeca.
 |
| Betoven kao starac |
Betovenov pogled na svijet nije bio tek nejasan humanitarizam koji želi svijet kao bolje mjesto ali koji ne odmiče od bespomoćnih jadikovki i pobožnih dobrih namjera. Betoven nije bio buržujski humanista nego borbeni republikanac i vatreni pobornik Francuske revolucije. Nije bio spreman da kapitulira pred preovladavajućom reakcijom niti da se pomiri sa statusom quo. Nepomirljivi revolucionarni duh nije ga napustio do zadnjeg dana. Bilo je u njemu nešto čelično što ga je održalo kroz sve životne nevolje.
Bio je potpuno gluh posljednjih 9 godina života. Gubio je jednog po jednog vjernog prijatelja i postao je potpuno sam. U toj očajnoj usamljenosti, Betoven je bio prinuđen da sa ljudima komunicira pisanjem. Zapostavljao je svoj izgled čak i više nego prije, izgledavši poput skitnice. Uprkos tim teškim okolnostima, radio je na svojim najvećim remek-djelima.
Poput Goje tokom njegovog crnog perioda, Betoven nije više komponovao za publiku nego za sebe, tražeći izraz za svoje najdublje misli. Muzika nastala tokom njegovih posljednjih godina plod je zrelosti i starosti. Nije toliko lijepa koliko je dubokoumna. Nadilazi romantizam i pokazuje namučenom svijetu našeg vremena, put naprijed.
Betovenovi radovi bili su izrazito nepopularni u to vrijeme. Bili su protiv duha tog vremena. U vremenima reakcije, publika ne želi dubokoumne ideje. Tako, nakon poraza Pariške komune, Ofenbahove, nestašlucima prožete operete, postaju apsolutni hit. Pariška buržoazija nije željela podsjećanja na teška vremena nego da pije šampanjac i gleda ludorije lijepih djevojaka. Vesele ali površne Ofenbahove melodije savršeno su odražavale duh tog vremena.
Tokom ovog perioda Betoven je napisao Misu Solemnis, Veliku fugu i zadnje gudačke kvartete(1824-6), muziku daleko ispred svog vremena. Ta muzika se zadubljuje u dubine ljudske duše, skoro kao ni jedna druga. Bila je tako nevjerovatno originalna da su mnogi ljudi na osnovu nje zaključili da je Betoven poludio. Betoven tome apsolutno nije davao nikakvu pažnju. Nije ga bilo briga za mišljenje javnosti i nije se nikada ustezao da to pokaže. To ga je dovelo u opasnost. Samo ga je status slavnog kompozitora spasao od zatvora.
Treba imati na umu da je Austrija tog vremena bila jedan od glavnih centara evropske reakcije. Ne samo da je politički, nego je i umjetnički život bio ugušen. Špijuni imperatorske policije bili su na svakom ćošku. Cenzori su budno motrili nad svim aktivnostima koje bi mogle biti makar i blago subverzivne. U takvim okolnostima, ugledna bečka buržoazija nije željela da sluša muziku napisanu s namjerom da ih potakne na borbu za bolji svijet. Bilo im je draže da njihove uši miluju Rosinijeve komične opere, on je bio kompozitor koji je sada privlačio pažnju. S druge strane, Betovenova sjajna Misa Solemnis nije privukla publiku.
Muke u duši velikog kompozitora našle su izraz u čudnovatoj kompoziciji poznatoj kao Velika fuga. To je izrazito lično muzičko djelo koje nam bez sumnje mnogo govori o stanju Betovenovog uma u to vrijeme. Dočarava nam svijet konflikta, disonanci i neriješenih kontradikcija. To nije bilo nešto što je publika željela da čuje.
Deveta simfonija
Betoven je dugo vremena razmatrao ideju da napiše simfoniju koja uključuje hor, uzevši za tekst Šilerovu Odu radosti, za koju je znao još od 1792. U stvari, Šiler je originalno razmatrao da je nazove Oda slobodi (Freiheit) ali zbog ogromnog pritiska reakcionarnih snaga izabrao je riječ radost (Freude). U svakom slučaju, za Betovena i njegovu generaciju Šilerova poruka je bila sasvim jasna. Bila je to Oda slobodi.
Prvi nacrt Devete simfonije datira još iz 1816. dakle godinu dana nakon Bitke kod Vaterloa. Završena je sedam godina kasnije, između 1822. i 1824. godine, nakon što je Filharmonijsko društvo Londona ponudilo Betovenu sumu od pedeset funti za dvije simfonije. Umjesto toga dobili su ovo izuzetno djelo koje u sebi ima znatno više nego što imaju bilo koje druge dvije simfonije ikada napisane.
Deveta simfonija ni dan-danas nije izgubila ništa od svoje snage da šokira i inspiriše. Ovo je djelo, prozvano kao Marseljeza čovječanstva, prvi put izvedeno u Beču 7. maja 1824. godine. U središtu opšte reakcije, ova muzika predstavljala je glas revolucionarnog optimizma. To je glas čovjeka koji odbija da prizna poraz, čovjeka čija koljena nisu poklekla pred nevoljama.
Njen dug prvi stav postepeno izrasta iz maglovitih akorda, tako nejasnih da se čini kao da izranjaju iz tmine, poput drevnog haosa nakon kog se desilo Postanje. Kao da neko kaže: “Da, prošli smo kroz dugu tamnu noć u kojoj se sve činilo beznadežno ali ljudski je duh sposoban da se pobjedonosno pojavi iz najtamnije noći.”
Nakon toga slijedi zapanjujuća muzika koja je puna dinamičnih promjena, kretanja naprijed, uz neprestane kontradikcije, uprkos svemu nezadrživo napreduje. Poput Pete simfonije, ovo je silovita muzika i revolucionarna sila koja ne toleriše protivljenje, nego briše sve pred sobom. Predstavlja borbu koja uspijeva uprkos svemu, vodeći do potpune pobjede.
Takva muzika nikada ranije nije mogla da se čuje. Bilo je to nešto sasvim novo i revolucionarno. Danas je nemoguće pojmiti utisak koji je ostavila na tadašnju publiku. Završna tema, koja izbija na kraju poput sunčevih zraka kroz oblake, u stvari se suptilno prikrivena provlači kroz cijelu simfoniju. Poruka posljednjeg, horskog stava, je nedvosmislena: "Svi će ljudi biti braća!". To je Betovenova zadnja poruka čovječanstvu. To je poruka nade i prkosa.
Betoven je star, razbarušen, neuredan i potpuno gluh dirigovao izvođenjem simfonije. Nije mogao čak ni vrijeme da prati kako treba, silovito je mahao rukama čak i kada je orkestar prestao da muzicira. Nakon što je i posljednja nota uronila u tišinu nije mogao da čuje čak ni buran aplauz kojim je pozdravljeno njegovo djelo. Velikan je stajao nekoliko trenutaka okrenut prema orkestru. Potom ga je kontralt Karolina Unger nježno uhvatila za ramena i okrenula prema publici. Utisak na publiku bio je toliko snažan da je slavni kompozitor dobio čak pet ovacija.
Oduševljenje je bilo toliko glasno da je bečka policija – u stalnoj potrazi za opasnim javnim dešavanjima – na kraju intervenisala i prekinula ga. Na kraju krajeva, ovacije ponovljene tri puta smatrane su gornjom granicom čak i za imperatora. Ne bi li se demonstracija oduševljenja upućena Betovenu smatrala uvredom za njegovo veličanstvo? Instinktivna reakcija policije nije bila pogrešna. Zaista ima nešto duboko subverzivno u Devetoj simfoniji, od prvog do posljednjeg takta.
Deveta simfonija je pobrala pohvale ali Betovenu nije donijela novac. Upao je u finansijske probleme, a njegovo zdravlje bilo je sve lošije. Dobio je upalu pluća i morao je na operaciju. Hiruška rana mu se inficirala uslijed čega je posljednje dane života proveo u agoniji.
Betoven je umro u Beču 27.marta 1827. godine. Imao je samo 56 godina. Njegovo zdravlje je bilo uništeno, a njegov lični život obilježen tragedijom. Goja je, koji je takođe bio gluh, umro iste godine. Na Betovenovu sahranu došlo je 25 hiljada ljudi – podatak koji pokazuje u kojoj je mjeri genije bio prepoznat za njegovog života. Njegovo djelo živi i danas, vitalno i relevantno kao i uvijek. Kakav je bio čovjek, takva je bila i njegova muzika. U njegovoj muzici možemo osjetiti potpunog čovjeka. Osjećamo da smo ga znali i voljeli cijeli naš život.
Betovenova veličina sadržana je u činjenici da njegova muzika spaja pojedinca sa opštim. Njegova muzika neprestano ukazuje na borbu kojom se prevazilaze sve prepreke i uzdiže na viši nivo. Njegova je muzika revolucionarna jer u njenoj žestokoj silini baca svijetlo na one vidove ljudskog postojanja koji nikada prije nisu bili izraženi muzikom. To je istina izražena muzikom.
Postskript
Deveta simfonija bila je Betovenova posljednja riječ – hrabar izazov upućen naizgled pobjedonosnoj reakciji koja je, nakon poraza Francuske armije 1815. izgledala svemoguća. Ta naizgled konačna pobjeda snaga reakcije izazvala je talas utučenosti i defetizma koji je ugušio nade generacije koja vidjela spas u Francuskoj revoluciji. Mnogi nekadašnji revolucionari pali su u očaj a neki su stali na stranu neprijatelja. Slična stvar se desila i sa našom generacijom, sa jezovitim paralelama sa situacijom koja je dovela do propasti Sovjetskog saveza.
Činilo se da Evropa bespomoćno leži pod čizmom rojalističke reakcije. Ko bi mogao da se odupre takvoj snazi kao što su ujedinjene rojalističke sile Evrope, sa moćnim ruskim carem koji podupire svaki tron i policijske špijune na svakom ćošku? Despotizam i vjerski opskurizam je pobijedio. Svuda je vladala tišina groba. Uprkos tome, u sred ove užasne pustoši, hrabri čovjek podigao je glas i poslao svijetu poruku nade. On sam je nikada nije čuo, osim u svojoj glavi, gdje je i nastala.
Poraz Francuske revolucije i restauracija Burbonske dinastije nisu mogli da spriječe uspon kapitalizma i buržoazije, niti da zaustave revolucionarni naboj koji je iznova i iznova izbijao: 1830, 1848, 1871. Sistem proizvodnje koji je trijumfovao u Engleskoj počeo je da se primjenjuje u drugim evropskim zemljama. Industrija, električni strojevi, željeznice i parobrodi bili su motor opštih i nezadrživih promjena.
Ideje Francuske revolucije – ideje slobode, jednakosti, bratstva i prava čovjeka – nastavile su da obuzimaju maštu novih generacija. Ipak, u sve većoj mjeri stare revolucionarne ideje bile su ispunjene novim klasnim sadržajem. Uspon kapitalizma značio je razvoj industrije i radničke klase – nosioca novih ideja i nove etape u ljudskoj istoriji – socijalizma.
Betovenova muzika bila je polazišna tačka nove škole muzike, romantizma, koji je bio neraskidivo vezan za revoluciju. U aprilu 1849. na vrhuncu revolucije u Njemačkoj, mladi kompozitor Rihard Vagner dirigovao je Betovenovu Devetu simfoniju u Drezdenu. U publici je bio ruski anarhista Bakunjin. Njegove ideje su uticale na Vagnera tokom mladosti. Oduševljen, Bakunjin je rekao Vagneru da ako ima išta vrijedno spašavanja iz ruševina starog svijeta, onda je to ova muzika.
Samo devedeset godina nakon Betovenove smrti, radnička klasa je svrgla ruskog cara. Oktobarska revolucija je odigrala ulogu sličnu onoj koju je odigrala Francuska revolucija. Inspirisala je generacije muškaraca i žena vizijom novog i boljeg svijeta. Uistinu, Ruska revolucija se degenerisala u uslovima zastrašujuće nazadnosti u monstruoznu karikaturu koju je Trocki, koristeći istorijsku analogiju sa Francuskom revolucijom okarakterisao kao proleterski bonapartizam. Baš kao što je Napoleonova diktatura potkopala Francusku revoluciju i dovela do restauracije Burbona, tako je i staljinistička birokratska diktatura u Rusiji dovela do restauracije kapitalizma.
Oni koji su predviđali kraj istorije su mnogo puta dokazano pogriješili. Istoriju nije tako lako zaustaviti. Samo tri godine nakon Betovenove smrti, francuski Burboni svrgnuti su Julskom revolucijom, nakon koje su usljedile revolucije širom Evrope tokom 1848. i 1849. godine. Potom se desila Pariška komuna, 1871. godine - prva istinska radnička revolucija u istoriji. Ona je utrla put Boljševičkoj revoluciji, 1917. godine.
Zbog toga, mi ne vidimo razlog za pesimizam. Sadašnja svjetska kriza potvrđuje marksističku analizu prema kojoj je kapitalizam, istorijski, u slijepoj ulici. Samouvjereno predviđamo da je kolaps Sovjetskog saveza, daleko od kraja istorije, to je samo uvod u prvi čin. Drugi čin će biti svrgavanje kapitalizma u jednoj ili drugoj zemlji, što će izazvati novi revolucionarni talas neviđen u dosadašnjoj istoriji.
Propadanje kapitalizma se ne izražava samo u sferi ekonomije i politike. Slijepa ulica u koju kapitalizam vodi ne odražava se samo u stagnaciji proizvodnih snaga nego i u opštoj stagnaciji kulture. Ipak, kao što to uvijek biva u istoriji, nove snage se bore da izbiju na površinu. Te snage zahtijevaju glas, ideju, barjak pod koji će se okupiti i boriti. To će doći sa vremenom i kada dođe do toga - neće se pojaviti samo u obliku političkog programa. Naći će svoj izraz u muzici, romanima i poeziji, teatru i filmu. Betoven i Goja su nam pokazali prije mnogo godina da umjetnost može biti oružje revolucije.
Poput slavnih Francuskih revolucionara - Robespjera, Dantona, Marata i Sen-Žusta – Betoven je bio ubijeđen da stvara za buduća pokoljenja. Kada bi se (što se često dešavalo) muzičari žalili da ne mogu izvesti njegovu muziku zato što je preteška, obično bi odgovorio: " Ništa se ne brinite, ovo je muzika za budućnost." Isto možemo reći za ideje socijalizma. One reprezentuju budućnost, dok diskreditovane ideje buržoazije predstavljaju prošlost. Za one kojima je ovo teško razumjeti mi kažemo: ne brinite, budućnost će pokazati ko je u pravu!
U budućnosti, kada muškarci i žene budu gledali u prošlost, u istoriju revolucija i brojnih pokušaja da se stvori istinski ljudsko društvo bazirano na pravoj slobodi, jednakosti i bratstvu sjetiće se čovjeka koji se, koristeći medij muzike, iako je nije mogao čuti, borio za bolje sutra koje nikada neće vidjeti. Oživjeće velike bitke prošlosti i razumijeće Betovenov jezik: univerzalni jezik borbe za uspostavu svijeta po mjeri muškaraca i žena koji u njemu žive.
[1] Betoven je bio u krivu u vezi Austrijanaca. Dvije decenije poslije njegove smrti, austrijska radnička klasa i omladina podigla je revoluciju 1848.
[2] Odlomak naveden u prevodu Velimira Živojinovića, Tragedija u tri čina, SKZ Beograd, 1931.
