Na zapadu ima mnogo ozbiljnih ljudi koji na kampanju BDS (bojkot, dezinvestiranje i sankcije) gledaju kao na 'praktičan' način da pokažu solidarnost s Palestinom. BDS poziva na ekonomsku i kulturnu izolaciju Izraela kako bi udario na novčanike cionista. Njeni aktivisti često ukazuju na primjer rasističkog režima aparthejda u Južnoj Africi, koji je, kako kažu, srušen velikim dijelom sankcijama i pritiskom 'međunarodne zajednice'. Ali da li je to zaista tako?

Teorija je da će kombinacija potrošačkih bojkota izraelskih proizvoda, povlačenja investicija iz Izraela od strane zapadnih kompanija, i kulturnog izgladnjivanja Izraela od strane umjetnika i akademskih institucija, ili natjerati Izrael da povuče svoje ilegalne naseljenike sa Zapadne obale, ili okončati svoje bombardovanje Pojasa Gaze, povući se na granice iz 1967. ili raspustiti sopstvenu državu, ovisno o tome koga pitate. U svim slučajevima, najavljeni cilj je okončanje aparthejda za Arape i osvajanje domovine Palestinaca koristeći ove metode.

Foto: Gideon Mendel, Wikimedia commons

Kako piše suosnivač BDS-a Omar Barguti:

„Ova referenca [na Južnu Afriku] nije ni slučajna ni retorička. Proizlazi iz mnogih sličnosti između dva slučaja kolonijalne represije... i ima za cilj da istakne efikasnost i moralnu nepokolebljivost upotrebe bojkota u kulturnoj sferi, da se odupre upornom represivnom poretku koji uživa nekažnjivo i široko saučesništvo od strane sila širom svijeta i da poveća izolaciju opresivnih režima, poput izraelskog.”

Saosjećamo sa svim radnicima i omladinom koji su s pravom užasnuti nevoljom Palestinaca i dirnuti očajničkom potrebom da 'nešto učine'. Ali činjenice su tvrdoglave stvari. Moramo se zapitati: kakav je bio odnos između Zapada i južnoafričkog režima tokom ere aparthejda? Koji su uslovi doveli do sankcija? I što je najvažnije, da li su sankcije zaista dovele do svrgavanja režima aparthejda?

Ovo nije samo intelektualna vježba: važno je da radnici i omladina širom svijeta usvoje taktike koje zapravo mogu uticati na promjenu, a ne da se izgube u slijepim ulicama.

Odnos Zapada prema južnoafričkom aparthejdu

Veći dio svoje istorije, odnos između režima aparthejda i Zapada bio je otvoren sa 'međusobnom saradnjom', kako ga je nazvao američki Stejt Department. U tom smislu, situacija je ličila na onu između Zapada i Izraela danas!

Za zemlje kao što su SAD i Britanija, režim aparthejda bio je važan saveznik i strateški partner u Hladnom ratu. Od 1945. do 1980-ih, vlada u Pretoriji se pokazala pouzdanim neprijateljem 'komunizma'. Sa kolonijalnom revolucijom koja je zahvatila afrički kontinent, mnoge nove nezavisne zemlje, bivše kolonije u Africi, prešle su iz zapadne sfere uticaja u status nesvrstanih, dok su druge došle pod uticaj Sovjetskog Saveza. Nasuprot tome, Južna Afrika je ostala nepokolebljiva kao predstraža kapitalističkog sistema, neprijatelj komunizma i čvrst saveznik Zapada.

S druge strane, imperijalističke zemlje su Afrički nacionalni kongres (ANC) i druge oslobodilačke pokrete smatrale terorističkim organizacijama. Bez obzira na način na koji je danas proslavljen kao djed pacifista, samog Nelsona Mandelu je 5. avgusta 1962. uhapsila južnoafrička policija... na osnovu obavještajnih podataka CIA-e! On je stavljen na listu za praćenje terorizma američkog Stejt Departmenta i uklonjen je s nje tek 2008: 18 godina nakon izlaska iz zatvora! Zapad je Južnu Afriku smatrao i važnim tržištem za zapadnjačke proizvode i ispostavom zapadne civilizacije na „crnom” kontinentu. Zauzvrat, režim je Zapadu davao zlato, ugalj i druge važne minerale iz bogatih rezervi zemlje.

Sve glavne politike i zakoni koji su trebali činiti okosnicu aparthejda implementirani su neposredno nakon dolaska Nacionalne stranke na vlast 1948. Neki od glavnih zakona koji su činili pravni okvir za aparthejd doneseni su i provedeni 1950-ih: Zakon o grupnim područjima, Zakon o zabrani mješovitih brakova, Zakon o suzbijanju komunizma, Zakon o pobunjenim skupštinama, Zakon o izmjenama i dopunama nemoralnosti, Zakon o registraciji stanovništva, Zakon o rezervaciji zasebnih pogodnosti i još desetine. Režim je nemilosrdno provodio sve ove zakone skoro četiri decenije, dok su takozvane zapadne „demokratske zemlje” tolerisale i čak podržavale ovu rasističku diktaturu. Da ne spominjemo zapadne multinacionalne korporacije, koje su imale velike koristi od super-eksploatacije crne južnoafričke radničke klase.

UN su na kraju donijele embargo na oružje protiv vlade aparthejda 1960-ih. Ali to je bila tipična, krezuba 'dobrovoljna' odluka na koju niko nije obraćao pažnju. Tek 1986. proglašene su multilateralne trgovinske i ekonomske sankcije. Ovo nije imalo nikakve veze sa 'brigom o ljudskim pravima'. Niti su iznenada 'otkrili' zločine koje je režim aparthejda činio decenijama. Umjesto toga, to je učinjeno kako bi se pokušao preseći masovni revolucionarni pokret u Južnoj Africi koji je izbio sredinom 1980-ih, koji je počeo da prijeti temeljima južnoafričkog kapitalizma.

Kao što ćemo pokazati, cilj je bio da se izvrši pritisak na tvrdolinijašku frakciju režima prema dogovoru sa ANC-om i oslobodilačkim pokretom odozgo, zbog straha od revolucionarnog rušenja sistema odozdo. Ali koliko su sankcije bile efikasne, čak i u tom smislu?

Zabluda o sankcijama

Ekonomske i trgovinske sankcije koje su primijenjene sredinom 1980-ih imale su zapravo vrlo ograničen ekonomski uticaj na režim. Ekonomski pad 1980-ih prethodio je sankcijama, a pravi uzrok bila je kriza spoljnog duga Južne Afrike. Kao rezultat globalne ekonomske krize koja je počela 1970-ih, mnoge zemlje su ušle u pregovore o nepodmirenim dugovima kako bi reprogramirali uslove sa bankarima, uključujući Južnu Afriku.

Vlada je 1985. godine odgovorila na krizu tako što je proglasila moratorijum na sve kratkoročne otplate duga. Ubrzo nakon toga, Čejs Menhetn Banka je izjavila da neće obnoviti svoje kratkoročne kredite, što je izazvalo krizu likvidnosti jer su drugi zajmodavci slijedili njihov primjer. Sve je to prethodilo multilateralnim ekonomskim sankcijama. Iako su strane kompanije koje posluju u Južnoj Africi sigurno iskusile pritisak u svojim matičnim zemljama da dezinvestiraju, to nije bilo u proračunima bankara. Jedan direktor Čejsa objasnio je povlačenje svoje kompanije riječima:

‚‚Smatrali smo da je rizik vezan za političke nemire i ekonomsku nestabilnost postao previsok za naše investitore. Odlučili smo da se povučemo. Nikada nije bila namjera da se olakša promjena u Južnoj Africi, odluka je donesena isključivo na osnovu onoga što je bilo u interesu Čejsa i njegove imovine”.

U septembru 1985. Evropska ekonomska zajednica uvela je niz vrlo ograničenih trgovinskih i finansijskih sankcija Južnoj Africi; i zemlje Komonvelta usvojile su slične mjere u oktobru te godine. EEZ je zabranila uvoz željeza, čelika, zlatnika iz Južne Afrike i nova ulaganja u njih. Ono što je najvažnije, nisu proširili ovu zabranu na najvažnije južnoafričke izvozne proizvode, kao što su ugalj, dijamanti ili drugi oblici zlata. Japan je ubrzo nakon toga donio slične sankcije, iako je izostavio željeznu rudu.

U Sjedinjenim Državama je došlo do otvorenih podjela u vladajućoj klasi po ovom pitanju. Kongres je usvojio Sveobuhvatni zakon protiv aparthejda (CAAA) 1986. Predsjednik Regan je stavio veto na zakon, ali je njegov veto poništen u oktobru. Kada je Predstavnički dom 1985. godine uveo svoje zakone o sankcijama, Čester Kroker, pomoćnik sekretara, nazvao je ovo ‚‚putem ludila”. Smatrao je da Kongres ‚‚neoprezno baca šibice u već eksplozivnu i nestabilnu situaciju”. Umjesto toga, zagovarao je jači ekonomski angažman s režimom aparthejda, navodeći: ‚‚Mi Amerikanci smo graditelji, a ne razarači.” Administracija je obrazložila da bi nametanje sankcija bio samo znak američke ‚‚nemoći”, jer bi takve mjere mogle samo ‚‚erodirati naš uticaj na one koje želimo uvjeriti”.

Od 1973. i Zakona o ratnim ovlastima Kongres SAD nije poništio predsjednički veto na pitanje vanjske politike, a predsjednik je tako potpuno podbacio u ovoj oblasti. To je bila mjera koliko je pitanje Južne Afrike postalo ozbiljno za SAD. Značajan element strategije 'konstruktivnog angažmana' Reganove administracije uključivao je to da Vašington stane u odbranu onih multinacionalnih korporacija koje su odlučile ostati u Južnoj Africi.

Bijela kuća je bila ključna, na primjer, u uspostavljanju američkog korporativnog vijeća za Južnu Afriku. Ovo tijelo je ohrabrilo one američke institucije koje su djelovale u Južnoj Africi da ustanu i objave svoj pozitivan rad vis-à-vis protiv aparthejda. To bi pokazalo da postoji alternativa ekonomskim sankcijama. U Ujedinjenim nacijama, američka vlada je, zajedno sa Britanijom, koristila svoj veto u Vijeću sigurnosti četiri puta tokom ovog perioda kako bi blokirala uvođenje ekonomskih sankcija.

Ova podjela u američkoj vladi značila je da se sankcije nisu strogo provodile. CAAA je ograničio kreditiranje Južnoj Africi i uveo zabranu uvoza željeza, čelika, uglja, uranijuma, tekstila i poljoprivrednih proizvoda. Međutim, izostavljeni su strateški materijali, dijamanti i većina oblika zlata. Direktan uticaj ovih trgovinskih sankcija je stoga bio ograničen.

Ovo se može jasno uvidjeti pogledom na brojke. U decenijama koje su prethodile 1974, realni BDP u Južnoj Africi rastao je u prosjeku 4,9 posto godišnje. Od 1974. do 1987. u prosjeku je iznosio 1,8 posto godišnje (uglavnom zbog opšte krize, kako smo objasnili). Neposredno nakon sankcija, rast BDP-a se zapravo ubrzao. Bio je 0,5 posto 1986, 2,6 posto 1987. i 3,2 posto 1988. Južna Afrika je razvila opsežne mjere za zaobilaženje sankcija, iako su one ponekad uključivale skupu zamjenu uvoza. Južna Afrika je takođe bila u mogućnosti da vrši pretovar preko zemalja koje nisu učestvovale u embargu. U stvari, od 1985. do 1989. obim izvoza je porastao za 26 posto!

Kampanja dezinvestiranja, koja se uglavnom sastojala od privatnog pritiska, ali je uključivala i učešće vlade, zapravo je bila skuplja za strane firme koje su se povukle nego za režim. Kako bi zaobišle kampanju, mnoge kompanije koje su se dezinvestirale jednostavno su jeftino prodale svoju imovinu lokalnim bijelim biznismenima, ali su održavale veze koje nisu dio kapitala kao što su franšize, licenciranje i tehnološki sporazumi koji su im omogućavali da nastave s radom. Nadalje, u septembru 1985, Južna Afrika je uvela režim dvostrukog deviznog kursa kako bi obeshrabrila dezinvestiranje, pri čemu su one firme koje su htjele repatrijaciju svojih posjeda to činile po stopi „finansijskog randa” koja je bila snižena od 40 posto na komercijalnu stopu.

Iako trošak trgovinskih sankcija od 0,5 posto BDP-a nije trivijalan, nije bio ni dovoljno velik da bi bio odlučujući. Takođe, lokalni bijeli kapitalisti često su imali koristi od dezinvestiranja rasprodaje, a crnci su često bili povrijeđeni gubitkom poslova. Uprkos ovim sankcijama, režim aparthejda je ostao na vlasti. Iako je jasno da su sankcije imale psihološki uticaj, to nije bilo ni blizu dovoljno da se promjeni ravnoteža. Situacija se kvalitativno promijenila tek kada je južnoafrička radnička klasa stupila na scenu.

Od reforme do revolucije

Tokom 1960-ih, najveći ekonomski procvat u istoriji Južne Afrike (zasnovan na rastućim cijenama nafte i užasnoj eksploataciji većinske crne radničke klase) rezultirao je stopama rasta koje su bile jednake onoj u Japanu. Magazin Fortune je napisao: „Južna Afrika je jedno od onih rijetkih i osvježavajućih mjesta gdje je profit veliki, a problemi mali. Kapitalu ne prijeti politička nestabilnost ili nacionalizacija. Radna snaga je jeftina, tržište cvjeta, valuta tvrda...” Ovo je bio pravi stav kapitalista na Zapadu!

Ipak, do ranih 1970-ih, privreda Južne Afrike započela je dug proces pada. Nakon svjetske recesije i krize cijena nafte, privreda Južne Afrike ušla je u dugotrajni period krize. Recesija je dovela do porasta nezaposlenosti, a inflacija je potkopala plate. Ovi uslovi doveli su do dramatičnog porasta štrajkova i militantnosti u radničkoj klasi. Represivni mir iz 1960-ih narušen je kada su radnici tokom 1970-ih počeli da se organizuju i postavljaju zahtjeve. To je dovelo do pojave masovnog sindikalnog pokreta. Kao rezultat toga, krajem 1970-ih i početkom 1980-ih, tlo je počelo da tutnji pod nogama režima.

Kontradikcije aparthejda su se počele manifestovati i vladavina bijelaca ušla je u duboku krizu. Pobune u Sovetu od strane crnačkih školaraca 16. juna 1976. razbile su mit o nepobjedivosti države aparthejda. Država je odgovorila ubistvom skoro hiljadu ljudi tokom 1976/1977. U oktobru 1977. godine vlada je zabranila 18 organizacija i ugušila medije. Vođa Black Consciousnessa Stiv Biko ubijen je u pritvoru. Ali gušenje pobune nije moglo sakriti krizu. To je pokazalo nemogućnost da režim nastavi da vlada na stari način.

Postojali su i drugi faktori osim naftnog šoka koji su u kombinaciji usporili brzinu ekspanzije. Distorzije tržišta rada svojstvene sistemu aparthejda postale su očigledne za veliki biznis. Crnci su činili većinu stanovništva, ali su bili ograničeni u putovanjima i poslovima koje su mogli obavljati.

Jedan od ciljeva sistema aparthejda bio je da crnci žive u odvojenim područjima od bijelaca. Međutim, kako se južnoafrička ekonomija razvijala, ograničenja u zapošljavanju postala su prepreka funkcionisanju sistema u cjelini. Postojala je potreba za značajnim povećanjem kvalifikovanih radnika. Rastući proizvodni sektor stvorio je potražnju za dodatnim radnicima u gradovima, u isto vrijeme kada je centralni cilj aparthejda bio da zadrži crnce van gradova i odvojenih Bantustana.

Kao rezultat procvata, 1960-ih, težina sitnoburžoaskog afrikanerskog nacionalizma opala je u korist krupnog kapitala, što je sada gurnulo vladu u pravcu reformi za prevazilaženje krize. Nakon ustanaka u Sovetu, krupnom kapitalu je postalo jasno da ciljevi crne opozicije idu mnogo dalje od protesta protiv rasno diskriminatorne politike aparthejda. Predvođeni radničkom klasom u nastajanju, oni su sada izazivali čitav ekonomski sistem, zasnovan na jeftinoj crnoj radnoj snazi, koji je podržavao aparthejd. Krupni kapital je odgovorio pokretanjem Urban fondacije, velikog projekta koji ima za cilj poboljšanje uslova u crnačkim naseljima.

Nakon ekonomskih reformi, vlada je 1983. godine objavila novi ustav u kojem su navedeni njeni planovi za političku reformu. Ustav je predviđao novu trodomnu skupštinu s odvojenim komorama za “obojene” [što je bila pravna klasifikacija u to vrijeme: nebijelci koji nisu bili autohtoni Afrikanci], Indijanci i bijelci i nova izvršna vlast, koja je imala široka ovlaštenja.

Ovaj ustav je bio čvrsto zasnovan na sistemu aparthejda, sa zagarantovanom bjelačkom većinom u tijelima koja su donosila zakone. Ustav je takođe potpuno isključio afričku većinu. Afrikanci se nisu smatrali dijelom Južne Afrike. Umjesto toga, na njih se gledalo kao na građane Bantustana, kojima su vladali nemilosrdni i korumpirani saveznici države Aparthejda. Takozvane 'reforme' uopšte nisu predstavljale reformu. Oni su jednostavno pojednostavili dominaciju i kontrolu bijelih. Bio je to pokušaj da se obuzdaju političke težnje crne većine tako što će sijati dalje podjele među njima. Sve glavne crnačke radničke organizacije i sindikati mobilisali su se da bojkotuju trodomni parlament i novi ustav.

Pompa i okolnosti – i revolucija!

Često je slučaj da je najopasnije vrijeme za diktaturu kada digne čizmu i počne reformisati. Dok je vlada radila na svom reformskom projektu, rastuća militantnost se pripremala u radničkim zajednicama širom zemlje. Najznačajnija karakteristika je brzi rast sindikata. Do 1981. započeli su pregovore o jedinstvu, čiji je cilj bio stvaranje nacionalne federacije. Rezultat je bio formiranje Nacionalnog savjeta sindikata (NACTU), koji je kasnije raspušten i zamijenjen formiranjem Kongresa južnoafričkih sindikata (COSATU) 1985. godine.

2. novembra 1982. na referendumu samo za bijelce usvojen je novi ustav. Kao odgovor, crna opozicija, predvođena radničkom klasom, počela se mobilisati protiv lažnih 'reformi' i novog ustava. Ove organizacije su počele da organizuju uspješne bojkote, marševe i demonstracije protiv ratifikacije ustava. Cilj nije bio samo da se izrazi protivljenje ustavu, već da se mobiliše i organizuje protiv režima. Organizovani su veliki skupovi, a indijski i “obojeni” birači uspješno su mobilisani da bojkotuju trodomni parlament. Samo 18 posto indijskih birača i 21 posto “obojenih” birača izašlo je na dan izbora. Ovo je bilo jasno odbacivanje vladinih lažnih reformi.

Dana 3. septembra 1984, trodomni parlament je s pompom i okolnostima uveo predsjednik PV Bota. Istog dana, masovne mobilizacije izbile su u takozvanom Val trouglu, industrijskom srcu zemlje. Militantna omladina se borila sa snagama bezbjednosti u otvorenim sukobima. Ubrzo se zemljom proširio uragan masovnih revolucionarnih mobilizacija. Postojeće strukture UDF-a više nisu mogle da idu u korak sa brzom mobilizacijom. Istovremeno, jasan skok u masovnoj svijesti nadmašio je službeno rukovodstvo. Ovi ustanci su započeli period u kojem su se kampanje na lokalnom nivou pretvorile u masovni revolucionarni pokret, koji će uzdrmati južnoafrički kapitalizam više od jedne decenije.

Početkom 1985. Južna Afrika je bila u rukama masovnog revolucionarnog pokreta. Gradovi su bili u otvorenoj pobuni. Pokret mladih podstakao je radničku klasu na akciju. Zemlju su zahvatili talasi štrajkova kada su radnici počeli da vode borbu. Dvodnevni generalni štrajk osakatio je zemlju kada je otvoren trodomni parlament. Štrajk je izazvao strah u krupnom biznisu, podižući avet generalnog štrajka. U martu 1985. još uspješniji štrajkovi su se dogodili u Port Elizabetu i Uitenhageu u Istočnom Kejpu. Ovi štrajkovi su univerzalno podržani od strane stanovnika opštine. Istočni Kejp, sa svojom moćnom automobilskom industrijom, postao je novo središte borbe. Organizacije zajednice podržale su sindikate kroz bojkot bijelog biznisa, što je ubrzo dovelo do iznuđenih ustupaka lokalnih vlasti i države.

Embrionalni sovjeti i dvojna vlast

Revolucionarni pokret u Istočnom Kejpu ubrzo je prerastao u nacionalni pokret. Do 1985. godine, zemlja je bila usred otvorene pobune. Država aparthejda, sa svojim reformskim programom u dronjcima, bila je sabijena uza zid. U nemogućnosti da zaustavi pobunu, PV Bota je u julu 1985. proglasio vanredno stanje u 36 okruga. Ovo je samo podstaklo vatru.

Državni aparat je imao problema da se uhvati u koštac sa situacijom. Veliki razlog za to bila je alternativna vlast koju je stvorio pokret, koja je otvoreno parirala postojećoj državi. Alister Sparks, iskusni dopisnik London Obzervera u to vrijeme, slikovito je dao primjer kako je ova alternativna vlast stvorena u Istočnom Kejpu:

„Kongres mladih Port Elizabeta (PEYCO) je efektivno preuzeo kontrolu nad naseljima Port Elizabet i vodio ih kao nešto najbliže što Južna Afrika ima „oslobođenim zonama”. Zvanični crni vijećnici izabrani po sistemu aparthejda bili su primorani da podnesu ostavke ili pobjegnu. Crni policajci su se sklonili u zaštićene kampove van gradova, crnački mladići su izašli iz škole u znak protesta zbog onoga što su nazvali 'programskim obrazovanjem', a PEYCO ulični i područni komiteti zakoračili su u vakuum. Izdavali su dozvole za trgovinu i fiksne cijene u radnjama u vlasništvu crnaca: sprovodili su policijske dužnosti na ulicama i uspostavili 'narodne sudove' da sude običnim kriminalcima, kao i osumnjičenim kriminalcima; i razgovarali su o postavljanju 'časova narodnog obrazovanja u garažama i crkvenim salama'.”

Revolucionarni pokret stvarao je vlastite strukture, koje su protjerale i zamijenile zvaničnu državu. Ovi embrionalni oblici alternativne vlasti – ulični odbori, oblasni odbori, odbori za samoodbranu, itd, niknuli su širom zemlje. Do kraja 1985. još uvijek je postojalo samo nekoliko od stotinjak lokalnih vlasti koje je uspostavila vlada. Na njihovom mjestu, stanovnici opštine počeli su osnivati lokalne ulične i oblasne odbore. Ovo je bila najozbiljnija prijetnja, ne samo vladi već i temeljima samog južnoafričkog kapitalizma.

Foto: Joop van Bilsen, Wikimedia Commons

Vlada nije uspjela da povrati kontrolu nad opštinama, uprkos vanrednom stanju. Iz očaja, Bota je proglasio drugo vanredno stanje, ovog puta koje pokriva cijelu zemlju. Dao je snagama sigurnosti potpunu kontrolu, a režim je pribjegao golom teroru kako bi pokušao suzbiti revolucionarni pokret. Svakodnevno su stizali izvještaji o masovnim zločinima policije i vojske. Ali masovne sahrane koje su uslijedile nakon ovih zvjerstava služile su samo kao politički skupovi za podsticanje pokreta. Desetine hiljada ljudi bi se pojavilo na ovim sahranama. U KvaTembi se 50.000 ljudi pojavilo na sahrani četiri studenta koje je ubila policija. U istočnom Londonu, Njuzvik je procijenio brojku od 70.000 ljudi. Policija je pokušala da ograniči broj onih koji mogu prisustvovati sahranama, čemu se otvoreno prkosilo.

Do 1986. godine, bitke između snaga revolucije i kontrarevolucije vodile su se na ulicama u svim većim gradovima. U naselju Aleksandra u februaru je tokom sedmične borbe sa policijom ubijeno više od 20 ljudi. 40.000 ljudi okupilo se da sahrani mrtve, a u narednim sedmicama zajednica je preuzela kontrolu nad ovim područjem. Kasnije te godine, na skupu od 45.000 ljudi, stanovnici su odlučili da formiraju 'jedinice za samoodbranu' kako bi se zaštitili. Jedan svjedok je rekao da… ‚‚izgleda da su svi uključeni kao da je to neka vrsta društvenog projekta.” Takvo je bilo raspoloženje militantnosti širom zemlje.

Vladajuća klasa je dovedena licem u lice sa strašnom prijetnjom njihovom sistemu u obliku masovne revolucije od strane crne radničke klase. Režim je bio u opasnosti da bude nasilno svrgnut, što je primoralo vladajuću klasu da razmotri druge mjere osim brutalne državne represije kako bi pokušala da obuzda crnu radničku klasu i spriječi revoluciju. Situacija za vladu bila je toliko ozbiljna da je Bota već u januaru 1985. godine neuspješno ponudio uslovno puštanje iz zatvora Nelsona Mandele, pod uslovom da se odrekne ‚‚nasilja” i ‚‚nasilnih protesta”. Naravno, ono što je mislio je: zaustaviti revoluciju da vlada ne bude zbačena.

U nemogućnosti da ugasi vatru pobune, vlada je ukinula vanredno stanje i ukinula usvajanje zakona, koji se u svakom slučaju nisu mogli efikasno sprovoditi. Ali to je samo podstaklo revolucionarne snage. Prvog maja 1986. bio je najveći generalni štrajk u istoriji zemlje. Ovo je ponovljeno nekoliko sedmica kasnije, u znak sjećanja na desetu godišnjicu ustanka u Sovetu 16. juna. Inicijativa je bila na crnoj revolucionarnoj radničkoj klasi. Afrički nacionalni kongres (ANC) je zapravo bio ‘ozakonjen’ pokretom masa. Na lokalnom nivou, država aparthejda je praktično propala.

Od revolucije do izdaje

Inteligentniji dio vladajuće klase shvatio je da je cijeli njihov sistem ugrožen, ako ne odobre reforme i ne otvore pregovore sa vođama ANC-a i drugih oslobodilačkih pokreta. Što je vanredno stanje duže bilo na snazi, to je njegova nemoć postajala očiglednija.

To su bili uslovi pod kojima su imperijalističke zemlje uvele sankcije režimu aparthejda, u pokušaju da izoluju tvrdokornu frakciju vladajuće klase oko Bote. Kao što je navedeno, oni u svakom slučaju nisu bili mnogo uticajni, ali njihov cilj nikada nije bio da pomognu radničkoj klasi, boreći se za svrgavanje režima aparthejda, već upravo da presjeku revoluciju i potisnu režim da otvori pregovore sa ANC i vođama oslobodilačkog pokreta. Osjećaj paralize zahvatio je vladu, pripremajući uslove za Botinu smjenu sa funkcije i njegovu zamjenu sa F.V. de Klerkom.

Od tog perioda nadalje počinje niz sastanaka između prognanog ANC-a i grupa iz južnoafričke vladajuće klase: proces koji je bio bez presedana, pogotovo jer je ANC bio zabranjen od 1960. godine u bilo kom obliku unutar zemlje. U procesu su bijele poslovne grupe, uključujući istaknute Afrikanere i velike biznismene, ali i predstavnike anti-aparthejdskih organizacija, po prvi put inicirali kontakt sa oslobodilačkim pokretom. Sastanci su doveli do konačnog ukidanja oblika zabrane oslobodilačkih pokreta i njihovog konačnog povratka i demokratskih izbora 1994. godine.

Međutim, čak i dok su razgovori trajali, radnička klasa je pojačala svoje mobilizacije. Dana 26. jula 1989. Masovni demokratski pokret, COSATU i Ujedinjeni demokratski front pozvali su na kampanju nacionalnog prkosa. Odziv je bio ogroman u cijeloj zemlji. Bijelački objekti su napadnuti, a zabranjene organizacije proglasile su se 'nezabranjenim', započevši period otvorenog i masovnog prkošenja zakonima o aparthejdu. Opet, naizgled zastrašujući režim bio je nemoćan da to spriječi.

Foto: World Economic Forum, Wikimedia Commons

Sredinom septembra održani su masovni marševi u Kejptaunu, Johanesburgu i Pretoriji, a demonstranti su otvoreno vijorili zastavu ANC-a, što je do tada još uvek bila zabranjena organizacija. U manjim gradovima, kao što je Uitenhage u Istočnom Kejpu, činilo se da je ogroman marš manji od onih u većim centrima. Ovaj revolucionarni masovni pokret unio je teror u samo srce režima. Vidjevši da je igra završena, vlada F.V. de Klerka sada je odlučila da se u potpunosti posveti pregovorima, a do oktobra su svi politički zatvorenici oslobođeni. Nelson Mandela je oslobođen 11. februara 1990. kao rezultat revolucionarnog pokreta radničke klase.

Dana 10. aprila 1993. godine, Kris Hani, popularnog vodećeg člana Komunističke partije Južne Afrike, ubio je antikomunistički poljski imigrant, uz pomoć krajnje desnog nacionaliste. Više od 10 dana masovni pokret koji je iz toga proizašao suspendovao je režim. Generalni štrajk nekoliko dana kasnije paralisao je zemlju. Masovne demonstracije stotina hiljada radnika osakatile su Johanesburg. Ovaj pokret je imao potencijal da zbriše čitav režim, da je rukovodstvo ANC-a ukazalo na to. Umjesto toga, Nelson Mandela je, gostujući na televiziji i u medijima, pozvao na smirenost:

‚‚Večeras dopirem do svakog Južnoafrikanca, crnog i bijelog, iz same dubine svog bića. Bijelac, pun predrasuda i mržnje, došao je u našu zemlju i počinio djelo toliko gadno da se cijeli naš narod sada nalazi na rubu katastrofe. Bijela žena, afrikanerskog porijekla, rizikovala je svoj život kako bismo upoznali i priveli pravdi ovog ubicu. Hladnokrvno ubistvo Krisa Hanija izazvalo je šok širom zemlje i svijeta. ... Sada je vrijeme da se svi Južnoafrikanci zajedno suprotstave onima koji, s bilo koje strane, žele uništiti ono za šta je Kris Hani dao život – slobodu svih nas.”

Nelson Mandela je iskoristio sav svoj autoritet da obuzda pokret i ponovo je započeo pregovore sa režimom. Zajedno sa Sirilom Ramafosom, koji je u to vrijeme predvodio pregovaračku delegaciju ANC-a, iskoristio je trenutak da traži datum izbora. Država aparthejda je zapravo zamijenjena Prelaznim izvršnim vijećem (TEC) – privremeno tijelo sastavljeno od svih strana u procesu pregovora. Ovo tijelo je upravljalo državom sve do izbora 27. aprila 1994. Istina je da su mase mogle preuzeti vlast, da je na čelu pokreta u ovoj fazi bilo pravo boljševičko vođstvo.

Rezultat tih pregovora bio je da je ekonomsko bogatstvo ostalo netaknuto, dok je državna vlast bila u rukama elita ANC-a. Iako je režim aparthejda formalno zbačen, životni uslovi masa crnaca jedva da su se poboljšali. Razlog je sporazumno rješenje koje je postignuto između oslobodilačkog pokreta i režima aparthejda 1993. godine, što je rezultiralo prepuštanjem državne vlasti u ruke nove crne elite, dok bi ekonomija ostala u rukama tradicionalne bijele vladajuće klase. Od tada su se dijelovi crnačke elite pridružili tradicionalnoj kapitalističkoj klasi. Ništa od ovoga nije poboljšalo sudbinu južnoafričkih masa, koje se još uvijek suočavaju s brutalnom eksploatacijom i diskriminacijom.

Šta da se radi?

Zaista postoje mnoge lekcije koje se mogu naučiti iz stvarne istorije borbe protiv aparthejda. Istina je da omraženi režim nije srušen međunarodnim sankcijama i dezinvestiranjem. Kao što smo vidjeli, one su imale minimalan uticaj na režim. Štaviše, cilj međunarodnih sankcija nikada nije bio pomoći radnicima Južne Afrike u njihovoj borbi protiv aparthejda. Umjesto toga, nastojala je da presiječe revolucionarni pokret pritiskom na Botu da započne pregovore, što bi spasilo sistem od rušenja revolucionarnim sredstvima.

Ključna lekcija je da je odlučujući udarac režimu aparthejda zadao revolucionarni masovni pokret, predvođen južnoafričkom radničkom klasom. Štaviše, postaparthejdski režim koji se pojavio – zasnovan na kapitalizmu, a ANC je postao glavni predstavnik južnoafričke buržoazije – nije učinio ništa da podigne životni standard tek „oslobođenog” crnačkog stanovništva. Ovo je takođe važna lekcija za palestinsku oslobodilačku borbu. 'Slobodna' Palestina, na kapitalističkoj osnovi, vidjela bi palestinske radnike kojima dominiraju jače ekonomije u regiji i imperijalizam u inostranstvu, s lokalnom parazitskom elitom koja skuplja sve mrvice sa stola svojih gospodara.

Komunisti se nedvosmisleno zalažu za palestinsku domovinu, ali istinska sloboda može doći samo na temelju revolucionarne borbe za socijalizam, u tandemu s radnicima i omladinom na cijelom Bliskom istoku, da se konačno razbije stisak imperijalizma, ugnjetavanja i despotizma. Takva borba nikada ne bi imala podršku takozvane „međunarodne zajednice”, jer bi ugrozila same temelje kapitalizma u regionu.

To ne znači da se Palestinci moraju boriti sami. Svim radnicima i omladini na zapadu poručujemo: borba protiv vlastite vladajuće klase je daleko veći doprinos cilju palestinske slobode od bilo kojeg bojkota potrošača. Ne bismo trebali imati iluzije u bezvrijednim pričaonicama poput UN-a da tražimo od Izraela da odgovara za svoje zločine, a kamoli naše vlastite vlade, koje do kraja podržavaju cionistički režim. Umjesto toga, radnički pokret može i treba koristiti svoju kolektivnu moć da izoluje izraelsku državu štrajkovima, blokadama i bojkotima usmjerenim na njenu ratnu mašinu. Ne smije se dozvoliti da niti jedna matica ili vijak napusti zapadne luke namijenjene za upotrebu u oružju upotrebljenom protiv palestinskog naroda.

Osim toga, borba za socijalizam kod kuće je jedini način da se uspostave režimi koji mogu podržati Palestince i sve potlačene narode svijeta, na osnovu istinske solidarnosti.

Mi kažemo: pridružite se komunistima i borite se za kraj sistema koji Palestinu drži u ropstvu. Intifada do pobjede! Revolucija do pobjede!

Tekst je objavljen 06. decembra 2023.