Politički stav o Kosovu unutar Srbije, i šire na prostoru bivše Jugoslavije, se često zasniva na mitologiji i predrasudama srpskog nacionalizma. Društveni sukobi između Srba i Albanaca i političke prepirke oko međunarodnog pravnog statusa ove teritorije se vide kao nastavak viševekovnog religijsko-etničkog sukoba, dok se Albanci tretiraju kao uljezi na „svetoj srpskoj zemlji“. Za razliku od metafizičkih i neistorijskih pristupa, marksisti korene današnjeg „Kosovskog pitanja“ traže u modernom dobu, tj. u devetnaestom i početku dvadesetog veka kada su se formirale balkanske nacije i nacionalne države. Etnički sastav i linije razdvajanja između Srba i Albanaca na ovom prostoru uslovljeni su širenjem nacionalne svesti i slabljenjem Osmanske vlasti na Balkanu.

Stvaranje balkanskih nacija

Berlinski kongres, Anton fon Verner Još u porođaju njenih nacija imperijalističke sile su određivale sudbinu Balkana

Nakon odluka Berlinskog kongresa (1878) i širenja granica srpske države u pravcu jugoistoka dolazi do velikog izmeštanja stanovništva. Etnička homogenizacija nove nacionalne države podrazumevala je nasilno iseljavanje albanskog i drugog muslimanskog stanovništva iz gradova i sela u niškom, pirotskom, topličkom i vranjskom okrugu ka Kosovu i Makedoniji. Sa druge strane, tokom devetnaestog veka srpsko stanovništvo sa Kosova migrira severozapadno usled krize osmanskog poretka, ekonomske nerazvijenosti i vizije boljeg života na teritorijama gde Srbi uživaju određeni stepen autonomije.

Paralelno sa teritorijalnom ekspanzijom Srbije, Crne Gore i Bugarske dolazi i do stvaranja nacionalne svesti među albanskim stanovništvom u Kosovskom vilajetu koje je još uvek živelo pod osmanskim carstvom. Ratovi između Srbije i osmanskih trupa (koje uključuju Albance), širenje albanskog nacionalizma i težnje za stvaranjem sopstvene države, kao i ozlojeđenost muslimanskih izbeglica zbog proterivanja iz Srbije stvaraju antisrpski sentiment među delom albanske populacije. Kao odjek grčko-turskog rata, 1901. godine na Kosovu dolazi do talasa nasilja od strane naoružanih Albanaca usmerenog protiv kosovskih Srba. S druge strane, albanski seljaci su često bili izloženi upadima oružanih četa iz Srbije koje su vršile zločine nad muslimanskim stanovništvom.

Politička i ekonomska modernizacija, i stvaranje suverenih nacionalnih država po ugledu na evropske modele, tako polako ali sigurno brišu ranije moduse hijerarhije i suživota između različitih naroda i religija na Balkanu nasleđene iz osmanskog vremena. Upravo su ovi procesi brže transformacije u pravcu modernih kapitalističkih društava, kao i ideje o etnički homogenim državama kao „prirodnim“ političkim zajednicama, izrodili ono što danas vidimo kao poslovičnu surenjivost i „borbu za životni prostor“ među Srbima i Abancima na prostoru Kosova.

Kosovo dolazi pod kontrolu Srbije i Crne Gore nakon Balkanskih ratova (1912-1913). Srpska država preuzima teritoriju na kojoj, nakon već opisanih etničkih sukoba i premeštanja stanovništva, živi većinski albansko stanovništvo skeptično prema motivima nove vlasti. Prema osmanskom popisu iz 1912. godine oko 21 posto populacije pećkog, prizrenskog i prištinskog sandžaka čine Srbi, dok prema popisu Kraljevine SHS iz 1921, brojke nisu mnogo drugačije i stanovnici kojima je srpsko-hrvatski maternji jezik čine 26 posto stanovništva u kosovskom, metohijskom, zvečanskom i prizrenskom okrugu. Ponašanje srpske vojske prema većinskom stanovništvu u novopripojenim oblastima ne čini ništa da se smanje etničke tenzije. Naprotiv, u napredovanju kroz albanska sela srpska vojska sprovodi kampanju etničkog čišćenja sa ciljem da homogenizuje nacionalni sastav teritorije pred nadolazeće konferencije velikih sila koje bi utvrdile nove granice na prostorima sa kojih se povukla turska vojska. 

U septembru 1913. godine izbila je albanska pobuna protiv novih vlasti koju srpska vojska guši u krvi. Marksisti prisutni na terenu u to vreme se ističu po tome što bez ikakvih kalkulacija opisuju i osuđuju zločine srpske vojske nad albanskim civilima. U članku „Krvna osveta soldateske“ i kasnije u knjizi „Srbija i Arbanija“, srpski socijalista Dimitrije Tucović nije se libio da kaže istinu usred nacionalističke euforije koja se posle novog proširenja državnih granica širila u srpskom parlamentu u štampi:

„Kada je buna izbila, vlada je preko zastupnika ministra spoljašnjih dela izjavila da će Arbanasi biti „primerno kažnjeni“, buržoaska štampa je tražila istrebljenje bez milosti, a vojska je izvršavala. Arbanaska sela, iz kojih su muški blagovremeno izbegli, behu pretvorena u zgarišta. To behu u isto vreme varvarski krematorijumi u kojima je sagorelo stotinama živih žena i dece. I dokle su ustanici zarobljene srpske oficire i vojnike razoružavali i puštali, dotle srpska soldateska nije štedela ni njihovu decu, žene i bolesne.”

Bez osvrtanja na igre velikih sila oko Balkana i špekulacije o tome ko bi za svoje interese mogao koristiti vesti o brutalnosti srpske vojske, ruski revolucionar Lav Trocki beleži šta vidi kao ratni izveštač za ukrajinski list „Kijevskaja misl“. On sa nezavisnih klasih pozicija piše o masovnim ubistvima Albanaca, tokom i neposredno nakon Balkanskih ratova, počinjenih od strane regularne srpske vojske, ali većinom od paravojnih četa. Trocki primećuje kako su ove paravojne formacije bile sastavljene od ponekog intelektualca ostrašćenog nacionalističkim idejama i velikog broja kriminalnih elemenata koji su bili motivisani pljačkom. 

Dimitrije Tucović je i u jeku Balkanskih ratova i u jeku Prvog svetskog rata ostao dosledan proleterskom internacionalizmu

Dok pišu svoja zapažanja s terena Dimitrije Tucović i Lav Trocki su svesni da Balkanski ratovi ne predstavljaju samo borbe za nacionalno oslobođenje od turskih vlasti već prerastaju u mini imperijalističke ratove. Iako još uvek mlade, Srbija, Crna Gora, Grčka i Bugarska, balkanske države koje potiskuju tursku vojsku tokom 1912 i 1913. godine, su tada već okoštale tvorevine sa reakcionarnim monarhijama i konsolidovanim državnim birokratijama koje nemaju interes da unapređuju položaj širih slojeva stanovništva. Način na koji srpska buržoazija organizuje svoju vlast na Kosovu dobro pokazuje ovu činjenicu. Beograd stanovnicima Kosova ne donosi nove političke slobode, ekonomski napredak i sigurnost. Nakon preuzimanja vlasti na terenu vlada korupcija. Ratni profiteri iz paravojnih formacija ulaze u lokalne organe državne uprave i sprovode sistematsku diskriminaciju nesrpskog stanovništva. Albanci nemaju mogućnost školovanja na sopstvenom jeziku, sprovode se kampanje pokrštavanja Albanaca katolika u pravoslavlje, a zemlja konfiskovana od aga i begova se ne preraspodeljuje siromašnim albanskim seljacima već dodeljuje kolonistima iz Srbije i Crne Gore.

Bajram Curi, borac za nezavisnost Albanije i jedan od istaknutih vođa kačaka

Između 1918. i 1924. godine Kosovom se ponovo širi oružani ustanak Albanaca u formi gerilskog pokreta (kačaci). Jedan od istaknutih vođa kačaka bio je Bajram Curi, koji se i pre toga godinama borio za oslobođenje albanskog naroda. Oduševljen ruskom revolucijom i Lenjinovim pristupom nacionalnom pitanju, Curi počinje da se dopisuje s njim. 1918. godine, pod vođstvom Bajrama Curija, osniva se Komitet za nacionalnu odbranu Kosova, a on kasnije čak i stupa u kontakt sa Trećom internacionalom. Protiv ove pobune srpska država je koristila najsurovije metode uz odobravanje i navijanje buržoaske štampe. Kuće kačaka su spaljivane, imanja oduzimana a njihove porodice internirane u logore. Imajući sve ovo u vidu nikoga ne treba iznenaditi činjenica da većina Albanaca srpsku državu nakon Prvog svetskog rata nije videla kao oslobodioca, već okupatora. Albanci su u politički život Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca bili formalno uključeni kroz konzervativnu partiju Džemijet. Ova organizacije je međutim predstavljala zemljoposedničku, muslimansku elitu koja je u parlamentu oportunistički podržavala srpske vladajuće stranke u zamenu za sitne ustupke. Jedina politička organizacija unutar Srbije i Jugoslavije koja je jasno i bez rezerve izražavala solidarnost sa borbom albanskog naroda za svoja nacionalna, kulturna i ekonomska prava između dva svetska rata jeste Komunistička partija Jugoslavije (KPJ).

Haotična vlast Osmanskog carstva u fazi raspadanja je dakle početkom dvadesetog veka zamenjena vojnom upravom srpske države na Kosovu koja svoje pravo nad tom teritorijom ne zasniva na programu društvene emancipacije i demokratizacije nerazvijenih krajeva već otvorenom rasizmu i održavanju albanskog naroda u dodatno potlačenom položaju. Odnos koji je Srbija imala prema albanskom narodu u međuratnom periodu, može se jedino opisati kao kolonijalni, zavojevački i rasistički. Albanci su proglašavani nesposobnima za kulturni život i formiranje vlastite nacionalne države i u to ime, kao i u ime mitomanskih zabluda o „istorijskom pravu“ i obnovi Dušanovog carstva, otimana je teritorija naseljavana većinski albanskim stanovništvom i organizovano su činjena najsvirepija zverstva nad albanskim narodom, koja su za posledicu imala višedecenijsko nepoverenje, a neretko i otvoreno neprijateljstvo, između Albanaca i Srba.

Oružano partizansko bratstvo

Presedan koji je jasno pokazao da nacionalna ugnjetenost i nepoverenje između naroda na Kosovu ne mora da se obnavlja iz generacije u generaciju desio se u momentu kada se to najmanje očekivalo. Radi se o oružanom jedinstvu Srba i Albanaca u okviru partizanskog pokreta tokom Drugog svetskog rata. Izgledi za združenu političku akciju preko nacionalnih linija na Kosovu bili su jako mršavi tokom prvih meseci okupacije. Italijanski fašisti vešto su koristili predratne podele kako bi učvrstili svoju moć. Oni uvode školovanje na albanskom jeziku, dozvoljavaju isticanje albanskih nacionalnih obeležja i tako se predstavljaju kao oslobodioci albanskih masa od srpske prevlasti. Okupator među politički nazadnijim slojevima Albanaca regrutuje razne fašističke milicije i kvislinške formacije koje započinju teror nad srpskim stanovništvom, posebno siromašnijim kolonistima koje iseljavaju ili likvidiraju. S druge strane, iz Sandžaka na Kosovo zalaze i bande četnika koji se svete nad albanskim i muslimanskim civilima u pograničnim selima.

Ovaj scenario nije jedinstven za Kosovo tokom Drugog svetskog rata. Slična situacija je postojala u Dalmaciji, delovima Bosne i mnogim drugim sredinama. I u ovim sredinama imamo sistematski teror fašističkih okupatora nad Srbima i drugim narodima, a ujedno i krvavi pir međusobno suprotstavljenih domaćih nacionalističkih milicija, koje su se pod okriljem okupatora raspojasale masakrirajući lokalna stanovništva zbog podrške pokretu otpora, osvete, stvaranja etnički čistih teritorija ili najčešće pljačke. Osnovna razlika između ostalih nacionalno mešovitih prostora Jugoslavije i Kosova bila je objektivna slabost partizanskog pokreta u potonjem slučaju. Partizani su bili jedina politička snaga koja se dosledno borila protiv okupatora i organizovala stanovništvo preko etničkih  podela. Rast njihovog uticaja na određenoj teritoriji stoga je bio jedini garant da neće dolaziti do krvoprolića po nacionalnoj osnovi. Na Kosovu pak, KPJ je brojao svega 270 članova po izbijanju rata, od kojih je samo njih dvadeset bilo albanske nacionalnosti. Nedostatak industrijske radničke klase i nepoverenje Albanaca prema političkoj organizaciji koja je bila percipirana kao „slovenska“ bili su osnovni kameni spoticanja za komuniste u regionu. 

Boro i Ramiz, simbol bratstva i jedinstva između Srba i Albanaca

Situacija na terenu se postepeno menja kako je rat odmicao. U septembru 1942. godine formira se prva albanska partizanska četa. Veliki podstrek jačanju ugleda partizanskog pokreta među albanskim stanovništvom Kosova bio je rast uticaja marksističkih grupa i gerilskih akcija u Albaniji. Jasno određivanje albanskih i srpskih delegata Narodnooslobodilačkog odbora za Kosovo i Dukađin da su spremni podržati pravo naroda Kosova na samoopredeljenje (Bujanska konferencija), te nesebična pomoć koju su jugoslovenski partizani pružili albanskim drugovima i drugaricama tokom ratnih godina, pomogla je da poljulja predrasude koje su Albanci na Kosovu imali prema srpskim komunistima. Istaknuti kosovarski komunisti poput Miladina Popovića, Dušana Mugoše, Ramiza Sadikua i Borka Vukmirovića odigrali su ključne uloge u povezivanju revolucionarnih pokreta u Jugoslaviji i Albaniji, dok su na Kosovu zastupali internacionalističku liniju kroz agitovanje za uključivanje Albanaca u rešavanje agrarnog pitanja, slobodnu upotrebu albanskog jezika u lokalnoj administraciji i školskom sistemu, kao i pravo Albanaca da neguju svoju kulturnu baštinu. 

Daleko od toga da su svi komunisti u KPJ imali ispravan, internacionalistički stav prema albanskom nacionalnom pitanju. Aktivisti poput Sadikua, Mugoše i Popovića bili su iskusni partijski kadrovi koji su klasno jedinstvo gradili tokom godina ilegalnog politčkog rada protiv srpskog monarhističkog režima, a zatim i protiv fašizma u živom kontaktu sa saborcima u Albaniji. Istovremeno mnogi novi srpski regruti u partizanske odrede sa Kosova, Crne Gore i Južne Srbije nisu imali istovetan politički nivo, dok su njihovi pogledi neminovno bili pod uticajem ratnog terora albanskih kvislinga koje su njihove porodice proživele. Oni su bili skloniji da na Albance u celini gledaju kao na saradnike okupatora. Takođe, ne trebamo gubiti iz vida ni nasleđene šovinističke ideje iz kraljevine koje su i dalje cirkulisale unutar državnih institucija posle rata, poput one o proterivanju Albanske populacije s Kosova, koju je i dalje zagovarao funkcioner Vasa Čubrilović. Radilo se dakle o suprotstavljenim vizijama rešenja nacionalnog pitanja na Kosovu unutar Narodnooslobodilačkog pokreta i posleratnih vlasti. Usled nedostatka demokratske kulture otvorene diskusije o političkoj liniji i perspektivama u redovima staljinizovane KPJ, nove vlasti su nastupale empirijski i reaktivno. Umesto anticipacije i usmeravanja procesa unapred, jugoslovenski komunisti su dozvolili da razvoj događaja na terenu uslovljava koji će pristup prevagnuti.

Iako su komunističke ideje nalazile put do sve širih slojeva albanskog stanovništva, većina je još uvek bila rezervisana ili pak pod uticajem nacionalističkih političkih struja i bivših kvislinga, posebno u brdovitom predelu Drenice na centralnom Kosovu, gde su patrijarhalni porodični odnosi diktirali društveni i politički život. Strategija jugoslovenskih komunista u poslednjim mesecima rata na Kosovu bila je da masovno mobilišu albansku omladinu u jedinice NOB-a i integrišu je u revolucionarni pokret kroz borbu protiv fašizma u drugim delovima zemlje. U drugom koraku, brza industrijalizacija na samom Kosovu trebalo je da stvori novu radničku klasu i razbije patrijarhalne odnose zavisnosti. Postavljalo se i pitanje šta raditi sa onim delovima albanske populacije koji su već angažovani u reakcionarnim pokretima. Kao i u slučaju kvislinških odreda u drugim delovima zemlje, komunisti su planirali amnestiju za obične članove koji nisu počinili zločine i izvođenje pred sudove vođa ovih formacija.

Shvatajući da su im dani odbrojani vođe nacionalističkih formacija se krajem 1944. godine odlučuju na oružani ustanak protiv novih vlasti. Tačan odnos snaga i globalna podela sfera uticaja između Sovjetskog Saveza i njenih zapadnih saveznika još uvek nije bila poznata u tim mesecima. Nada albanskih nacionalističkih organizacija bila je da će privući pažnju saveznika i eventualno se priključiti oružanoj intervenciju kapitalističkih država protiv komunizma na Balkanu. Ustanak koji imao uporište u Dreničkom kraju neizbežno je dao primat reakcionarnijim krilima unutar srpskog dela komunističke partije. Na Kosovu se tokom prve polovine 1945. godine zavodi vojna uprava i angažuje 30 hiljada trupa Jugoslovenske narodne armije sa zadatkom da uguše pobunu u dreničkim selima. Nakon što je pobuna stavljena pod kontrolu putem brutalne intervencije, formalni status Kosova unutar nove Jugoslavije je rešen u julu te godine bez ikakve političke diskusije. Narodnooslobodilački odbor Kosova i Metohije sa 142 člana (od kojih je samo 33 bilo albanske nacionalnosti) izglasava odluku da Kosovo uđe u sastav Republike Srbije kao autonomna oblast.

Nema sumnje da su višemesečna vojna uprava i izopštavanje albanskih masa iz procesa odlučivanja o budućnosti Kosova dali vetar u leđa nacionalističkim albanskim političarima koji su tvrdili da se komunistička vlast suštinski ne razlikuje od predratnog režima i da Albanci mogu steći puna nacionalna prava samo u nezavisnoj buržoaskoj državi ili ujedinjenjem sa Albanijom. Ovo je pak bilo daleko od istine. Nova radnička država, proistekla iz revolucije i aktivacije masa imala je malo toga zajedničkog sa monarhističkom Jugoslavijom i pored svih mana i grešaka staljinističkog vođstva KPJ. Socijalističke revolucije u Bugarskoj, Jugoslaviji i Albaniji kao i jačanje komunističkih snaga u Grčkoj otvarale su perspektivu za radikalno preoblikovanje regiona i rešenje albanskog nacionalnog pitanja. Vođstva partizanskih pokreta u Jugoslaviji i Albaniji razmatrali su stvaranje šire socijalističke federacije koja bi prevazilazila buržoaske nacionalne okvire. U depeši koju je krajem januara 1944. Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije poslao Narodnooslobodilačkoj vojsci Albanije se između ostalog kaže:

Albanski partizani u borbi protiv okupatora slika iz Nacionalnog muzeja u Tirani

„Po našem mišljenju, naši drugovi u Albaniji, trebaju raditi na čim tešnjem povezivanju njihove borbe sa našom. Treba popularisati odluke AVNOJ-a i federalno uređenje Jugoslavije, zatim mogućnost pristupanja ostalih balkanskih naroda ovoj federaciji, stvaranju jedne jake i velike balkanske države ravnopravnih naroda koja bi bila snažan faktor u Evropi i pružala velike mogućnosti za svestrani razvitak svakog naroda posebice, u toj federaciji.“

Da ovo nisu bila prazna slova na papiru pokazuju i potezi obe države tik nakon oslobođenja. Beograd i Tirana potpisuju niz ugovora i sporazuma koji su otvarali put za najbližu vojnu, ekonomsku i kulturnu saradnju poput: Ugovora o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći (koji garantuje vojnu saradnju, 9.7.1946), Ugovora o usklađivanju privrednih planova, o carinskoj uniji, i o izjednačenju valute između FNR Jugoslavije i NR Albanije (27.11.1946), Konvencija o kulturnoj saradnji (9.6.1947). Jugoslavija je u Albaniju poslala niz vojnih i ekonomskih savetnika i uživala toliki ugled da se u albanskim školama uvodi srpsko-hrvatski kao obavezan predmet. Imajući ovo u vidu, postaje jasno da je formalni status Kosova u prvim godinama nakon oslobađanja od fašizma u očima najvišeg vođstva KPJ bilo taktičko pitanje koje će izgubiti značaj nakon stabilizacije revolucije i uspostavljanja šireg balkanskog saveza koji bi granicu između Jugoslavije i Albanije učinio izlišnom. Po rečima Milentija Popovića prilikom obraćanja Narodnooslobodilačkom odboru u Prizrenu jula 1945: „Pitanje kakav će status Kosovo i Metohija imati danas, u ovoj fazi narodnog pokreta, jeste administrativno, a ne političko pitanje.“

Hej Sloveni: Socijalizam u jednoj državi

Razlaz između Moskve i Beograda 1948. godine i okretanje svake balkanske države pojedinačnom, međusobno suprotstavljenom, „nacionalnom putu u socijalizam“ imalo je kobne posledice po Albance u Jugoslaviji. Staljinizacija balkanskog radničkog pokreta, koja se manifestovala u povinovanju štetnim političkim manevrima Moskve i rastućim društvenim protivrečnostima u staljinističkom modelu izgradnje „socijalizma u jednoj državi“, imala je posledice i po sve druge aspekte emancipacije, uključujući i prevazilaženje nacionalnog ugnjetavanja. U slučaju Jugoslavije, okretanje izgradnji federacije Južnih Slovena značilo je i postepeno razvodnjavanje ideja radničkog internacionalizma. Jedinstvo jugoslovenske radničke klase bilo je postepeno sve više zasnivano na ideji zajedničkog interesa Slovena u državi, a sve manje na ideji zajedničkog interesa radnika. Uprkos njihovoj brojnosti, većoj i od nekih konstitutivnih naroda nove države, Albanci dobijaju status narodnosti, tj. nacionalne manjine.

Umesto mosta između dva entiteta u širem savezu balkanskih naroda, u očima jugoslovenskih komunista Kosovo postaje „slepa ulica“ i potencijalni sigurnosni rizik, mesto gde Moskva i Tirana mogu podrivati suverenitet Jugoslavije svojim uticajem na albansku manjinu. Nazadne snage koje su gajile predrasude prema Albancima tako ponovo dobijaju primat u partiji, a Albanci shodno tome bivaju gurnuti na margine političkog i društvenog života u Jugoslaviji. Kosovo postaje zapostavljena oblast u kojoj policija i služba državne bezbednosti vode glavnu reč, a Albanci dobijaju status „sumnjivih građana“. Procenjuje se da su do smene Aleksandra Rankovića 1966. godine služba državne bezbednosti i policija operativno obradili oko 120 hiljada građana Kosova albanske nacionalnosti. Albanci su bili marginalizovani unutar društveno-političkih organizacija. Sredinom pedesetih godina prošlog veka Srbi i Crnogorci na Kosovu čine 50 procenata članova partije, 68 posto vodećih administrativnih pozicija u državnim institucijama i čak 87 posto kadrova u sigurnosnim službama, iako su činili 27 procenata ukupnog stanovništva.

U ekonomskom smislu Kosovo je bilo zapostavljeno tokom pedesetih godina. Ova oblast tek nakon 1957. godine kreće da prima sredstva za nerazvijene iz saveznog budžeta. Investicije po glavi stanovnika na Kosovu dosezale su tokom ove decenije 43,5 procenata jugoslovenskog proseka. Na Kosovu 1958. radi tek 49 industrijskih preduzeća koja zapošljavaju 16 hiljada radnika. U  poređenju s tim, u Sloveniji te godine radi 465 preduzeća. Radilo se uglavnom o kapitalno-intenzivnim pogonima u ekstrativnim industrijama koji nisu zapošljavali puno ljudi i čije su cene bile zavisne od završnih proizvođača u razvijenijim delovima zemlje. I pored ekonomskog rasta u apsolutnim brojkama, jaz između Kosova i razvijenijih delova Jugoslavije se godinama povećeva. 1946. godine prosečan dohodak na Kosovu je bio tri puta manji od onog u Sloveniji dok se ta razlika povećava na 5 puta do 1964. ‒ porazan podatak za zemlju koja je sebe nazivala socijalističkom. Zaglavljeni u nerazvijenosti i pritisnuti policijskom torturom, Albanci kreću masovno napuštati Jugoslaviju i iseljavati se u Tursku, što jugoslovenska država i ohrabruje potpisom specijalnog sporazuma o prijemu iseljenika sa Ankarom.

Nacionalna biblioteka Kosova čija arhitektura pripada stilu „socijalističkog modernizma"

Pa ipak, istorija Albanaca unutar jugoslovenske radničke države ne svodi se samo na represiju i poziciju žrtve. Prvo, Albanci su bili akteri sposobni da oblikuju političke tokove, bilo kao deo države i partije, bilo pritiskom na ulici u vidu nezavisnog organizovanja odozdo. Drugo, i pored nedostatka demokratije i deformacija u razvoju inherentnim konceptu „socijalizma u jednoj državi“, posleratna Jugoslavija je bila revolucionarna tvorevina itekako sposobna da iznedri napredak i pruži prostor za emancipaciju marginalizovanim slojevima društva. Kao što smo već spomenuli, među jugoslovenskim komunistima je bilo različitih pristupa albanskom nacionalnom pitanju i početkom šezdesetih primat ponovo dobijaju progresivnije struje. Uslovi za promenu zvanične politike prema Kosovu stvorili su se otopljavanjem odnosa Beograda i Moskve, kao i okretanjem albanske partijske birokratije u Tirani protiv dotadašnjih saveznika u Sovjetskom Savezu. Osim ovih geopolitičkih promena, glavni uticaj odigrali su sami albanski funkcioneri unutar Saveza komunista Jugoslavije (SKJ), kao i ulične demonstracije Albanaca 1968. koje su skrenule pažnju javnosti na katastrofalne uslove života u ovoj pokrajini.

Šezdesete i sedamdesete godine prošlog veka daju nam primer progresivne politike prema nacionalnim manjinama koju jedna radnička država može gajiti na temeljima planske ekonomije. 1968. godine ova oblast dobija status autonomne pokrajine sa sopstvenim ustavom, dok 1974. po nadležnostima biva skoro izjednačena sa statusom republike. Lokalna uprava počinje da posvećuje posebnu pažnju korišćenju albanskog jezika u školskom sistemu, kulturnim i državnim institucijama, dok se u društveno-političkim organizacijama i javnosti uvodi striktna dvojezičnost i otvaraju vrata za albanske kadrove. Do kasnih sedamdesetih Albanci tako već čine dve-trećine članova partije dok značajno raste učešče Albanaca u administraciji i preduzećima. U privrednom smislu ove dve dekade će takođe ostati zapamćene kao godine naglog napretka usled infrastrukturnih projekata, otvaranja novih radnih mesta i rasta standarda stanovništva.

Protesti na Kosovu 1968.

1965. godine se formira Fond za ubrzani razvoj nerazvijenih republika i Kosova. Postoji mnogo pogrešnih tumačenja ovog federalnog mehanizma redistribucije. Za liberale ono predstavlja neracionalno presipanje vrednosti u neprofitabilne investicije. Srpski nacionalisti često ističu ovaj fond kao ultimativni dokaz navodne lenjosti, pa čak i nezahvalnosti kosovskih Albanaca. Istina je pak da se radilo o kompenzaciji za odustajanje od uravnoteženog razvitka zemlje kroz centralni plan investicije na nivou čitave federacije. Ovaj fond jeste bio pokušaj kompenzovanja za tržišno-motivisan model rasta u kome su glavni polovi ekonomskog razvoja preduzeća i regioni koji su već imali stečene prednosti. No svakako i ovaj model minimalnog „kompenzovanja“ je doneo veliku korist razvoju pokrajine u poređenju sa pređašnjim zapostavljanjem, uprkos birokratskom rasipanju i korupciji koji ga je pratio.

I pored ubrzanog privrednog rasta tokom ovih godina društveni i ekonomski problemi opstaju. Investicije nisu uspele da diverzifikuju privrednu strukturu pokrajine. Energoprovreda, rudarstvo i metaloprerađivačka preduzeća ostaju zavisna od finalnih proizvođača u razvijenijim regionima koji diktiraju cene. Nezaposlenost ostaje najviša u državi. U populaciji od 1,5 miliona samo 178 hiljada stanovnika imalo je posao u društvenom sektoru sa svim beneficijama. Ove nejednakosti su imale i nacionalni obrazac. Razvoj administracije i njeno otvaranje ka Albancima stvara relativno uzak sloj albanskog stanovništva koje se integriše u jugoslovensku državu, nastanjuje u urbanim centrima i postaje primer politike „bratstva i jedinstva“ i dvojezičnosti. S druge strane, većina Albanaca ostaje na selu daleko od blagodeti društvenih stanova, socijalnih davanja i potrošačke moći koji su bili usko vezani za zaposlenje u državnim institucijama i preduzećima u društvenom sektoru.

Studentski protesti 1981. na Kosovu

Uprkos značajnom uplivu albanskih radnika u društveni sektor nacionalne nejednakosti opstaju. Srbi i Crnogorci, koji 1981. čine 15 posto stanovništva, čine 30 posto zaposlenih u njemu. Većina vodećih pozicija u preduzećima ostaje u rukama Srba i Crnogoraca. Veliki broj Albanaca se tako okreće maloj privredi, migraciji na Zapad ili produžava studije samo da bi se nakon njih pridružilo masi mladih na birou za zapošljavanje. Ove nejednakosti unutar albanske populacije stvaraju i političke razdore. Manjina je okrenuta integraciji u zvanične institucije, dok većina politički aktivnih Albanaca postaje sve otuđenija i otvorena za nacionalističke ideje koje plasiraju ilegalne hodžističke ili reakcionarne građanske organizacije. Ekonomska zaostalost, rast nacionalizma među Albancima, kao i gubitak primata u državnim strukturama, usled uvođenja obaveze poznavanja albanskog jezika i striktne primene nacionalnih ključeva, širi nezadovoljstvo i među srpskim stanovništvom u pokrajini. Izmedju 1961. i 1981. oko 85 hiljada Srba se sa Kosova iseljava u Srbiju.

Tokom osamdesetih iseljavanje Srba sa Kosova postaje glavna mobilizacijska tema srpskih nacionalista. Plasira se teza kako se Srbi iseljavaju usled sistematskog pritiska albanskih iredentista. Migracija Srba sa Kosova ka urbanim centrima tih godina jeste deo šireg obrasca pomeranja Srba iz manje razvijenih regiona u Jugoslaviji (Bosna i Hercegovina, Dalmacija) ka urbanim centrima u Centralnoj Srbiji i Vojvodini. Bez sumnje, mnoge svađe seoskih domaćinstava na Kosovu oko prava na zemlju mogle su poprimiti nacionalističke konotacije dok su se Srbi u lokalnim institucijama mogli osećati marginalizovanim usled neznanja albanskog jezika koji postaje dominantan. Pa ipak, ne možemo govoriti o unapred smišljenom i organizovanom proterivanja Srba s Kosova od strane Albanaca. Ekonomska kriza osamdesetih najteže je pogodila nerazvijene regione Jugoslavije i glavnu motivaciju za iseljavanje svakako trebamo tražiti u pogoršanju uslova života. U prilog ovome govori i činjenica da je tokom sedamdesetih 45 hiljada Albanaca takođe napustilo Kosovo. No, žutu štampu koja u to vreme u Srbiji potpiruje šovinističku histeriju ne interesuju činjenice i objektivno sagledavanje problema. Novine pokreću kampanju o navodnim masovnim silovanjima srpskih žena, ugroženosti srpske manjine i bujanju nezakonja na Kosovu.

Povod za ovakav ton pruža SKJ koji nakon novih protesta Albanaca 1981. godine za bolje životne uslove ovaj pokret karakteriše kao „kontrarevolucionaran“. U srpskoj i jugoslovenskoj javnosti se postepeno šire rasističke ideje o Albancima kao populaciji koja na Kosovu vodi „biološki rat“ protiv Srba putem visokih stopa nataliteta. Ponovo postaje legitimno na Albance gledati kao na „petu kolonu“ i „uljeze“ u Jugoslaviji. Nakon nasilnog razbijanja protesta 1981. godine od strane vojske i ubijanja osam demonstranata (po zvaničnim izvorima) na Kosovu se ponovo jedno vreme zavodi vojna uprava, dok u narednim godinama albansko stanovništvo biva izloženo novim talasima policijske represije i masovnim hapšenjima. Širi kontekst za porast šovinističkih ideja i represije nad albanskim stanovništvom jeste duboka ekonomska i politička kriza jugoslovenskog projekta izgradnje „socijalizma u jednoj državi“. U ovim godinama čak i minimalna izdvajanja za nerazvijene regione postaju teret za pro-tržišne ekonomske reformatore, dok se političke birokratije u svakoj republici okreću sebičnim guranjem sopstvenih, nacionalnih agendi, ispred zajedničkih interesa federacije i radničke klase kao celine.

Restauracija kapitalizma i državne diskriminacije

Slobodan Milošević, lice srpskog nacionalizma

Prevlast uskogrudih republičkih interesa nad jugoslovenskom perspektivom kolektivnog razvoja, kao i nadmoć tržišnih reformatora nad zagovornicima planske ekonomije u Srbiji je obeležen dolaskom Slobodana Miloševića na čelo Saveza komunista Srbije krajem osamdesetih godina prošlog veka. Kako bi osnažila svoju poziciju u odnosu na druge republike partijska i državna birokratija u Srbiji je zacrtala cilj ukidanja autonomnog statusa Vojvodine i Kosova kao i prestanak solidarnih izdvajanja za razvoj Kosova. Početkom 1989, Slobodan Milošević pokreće inicijativu za izglasavanje ustavnih amandmana koji bi značajno umanjili autonomiju Kosova, stavili policiju i sudstvo pod kontrolu Srbije, te povećali uticaj Beograda u obrazovnom sistemu i privredi. U februaru te godine kosovski Albanci se suprotstavljaju najavljenim merama nizom demonstracija i štrajkom rudara na Starom Trgu. Beograd odgovara šovinističkim mobilizacijama na ulicama tokom kojih demonstranti zahtevaju hapšenja albanskih političara i razbijanje protesta na Kosovu. Federacija ponovo uvodi vanredno stanje u pokrajini dok policija upada u rudarska okna i razbija štrajk rudara. Kosovsko rukovodstvo je smenjeno nedugo zatim u martu 1989. godine. 

Ono što nastupa u narednim godinama jeste povratak sistemske diskriminacije Albanaca kroz zakone. Putem vanrednih mera, sankcionisanja učestvovanja u demonstracijama i nametanja potpisivanja izjava lojalnosti državi Srbiji iz lokalnih državnih institucija, škola i bolnica, otpušta se na desetine hiljada službenika albanske nacionalnosti. Mediji na albanskom jeziku se gase ili stavljaju pod kontrolu dok se školski i univerzitetski program čisti od sadržaja koji se ne uklapaju u novi šovinistički narativ. Slomom jugoslovenskih institucija i SKJ, vođstvo među albanskim masama na Kosovu preuzimaju organizacije proistekle iz disidentski orijentisane inteligencije čiji je simbol bio Ibrahim Rugova. Umesto dalje konfrontacije sa srpskim vlastima ili pokušaja učestvovanja u srpskom političkom životu i potencijalnog povezivanja sa antinacionalističkim snagama u Srbiji, albansko vođstvo bira gandijevski otpor i formiranje paralelnih institucija. Nada je bila da će zapadne sile prepoznati postojanje sistemske segregacije na Kosovu i vratiti mu neku vrstu autonomije u sklopu rešavanja ostalih međurepubličkih sukoba na prostoru bivše Jugoslavije.

No, pacifistička taktika i igranje na kartu žrtve nije dalo rezultata. Kosovo je ostalo u nekoj vrsti permanentnog vanrednog stanja tokom devedesetih, ignorisano od strane „međunarodne zajednice“. Status quo je odgovarao nacionalističkim političarima na obe strane. Milošević je povlačenjem Albanaca iz političkog života dobio sigurnu bazu glasova na izborima, dok je njegova partijska kamarila i mafija dobila teritoriju gde može uživati u nezakonju i profitirati od diskriminacije lokalnog stanovništva. Zakonsko organičenje prava na kupovinu nekretnina građanima albanske nacionalnosti i proterivanje Albanaca iz državnih službi stvorile su čitavu mrežu korupcije i cenovnik usluga kojima su reketirani Albanci kojima su bile potrebne osnovne administrativne usluge. S druge strane, Ibrahim Rugova je zadržavao status predsednika paralelne države koji stoji u redu za međunarodno priznanje. Ovakva situacija naravno nije bila prihvatljiva za albanske mase koje su bile zarobljene u sistemu koji je sve više podsećao na aparthejd.

U drugoj polovini devedesetih gerilska grupacija Oslobodilačka vojska Kosova (OVK) započinje napade na srpsku policiju. Kao marksisti u potpunosti razumemo odbacivanje pasivnog otpora i oružano suprotstavljanje mafijaškom režimu koji je u bivšoj autonomnoj pokrajini uspostavio Slobodan Milošević. Pa ipak, ključno pitanje jeste koji je bio karakter vođstva oružane borbe, koji su njeni metodi i za šta su se borili? I površan pogled otkriva da OVK nema nikakvih sličnosti sa partizanskom gerilom iz Drugog svetskog rata i narodnim herojima poput Ramiza Sadikua, pa čak ni sa hodžističkim grupama koje su na Kosovu bile aktivne nakon rata, iako su njeni koreni vezani za ove ilegalne grupe. Poput bivših „komunista“ u redovima Miloševićeve partije, koji su preko noći postali nacionalisti i uključili se u privatizaciju društvene imovine, tako su i bivši aktivisti raznih anti-titoističkh komunističkih partija na Kosovu odbacili „ideologiju“ i na platformi nacionalizma se stopili sa građanskom opozicijom i reakcionarnim pokretima.

Ovu situaciju iskoristio je američki imperijalizam, koji se nametnuo kao zaštitnik i tutor pokreta za nezavisnost kosovskih Albanaca. Američki imperijalisti to nisu uradili iz bilo kakve stvarne brige za ljudska prava i slobodu albanskog naroda. Podrška albanskom nacionalnom pokretu na Kosovu bila je za SAD i zemlje NATO samo još jedan način da nametnu svoje vojno prisustvo na Balkanu, da omoguće svojim kompanijama da stave šape na kosovska prirodna bogatstva, da na Miloševićev režim izvrše pritisak i da se ovaj ili prisili na saradnju, ili dovoljno destabilizuje da može biti oboren. OVK je uspomoć NATO-a uspeo da istera srpski represivni aparat sa Kosova. Ovo je svakako značilo olakšanje za albansku većinu, međutim radni narod Kosova je platio visoku cenu za savez sa imperijalizmom i usvajanje buržoaske političke platforme.

Hašim Tači, jedan od vođa OVK koji je profitirao na ratu i usluzi imperijalizmu

Više od dve decenije od dolaska NATO trupa na Kosovo, ova država se i dalje nalazi u marionetskom položaju u odnosu na svoje sponzore. S druge strane, šovinistička politika OVK prema srpskoj manjini na Kosovu bacila je ovu zajednicu u ruke nacionalističkih pokrovitelja u Srbiji. Time je otvorila vrata za nova teritorijalna odvajanja (Sever Kosova) i dala žeton u ruke Beogradu da se i dalje pita oko daljeg statusa Kosova. Ovo pruža izgovor stranim silama za konstantno vojno prisustvo na terenu kako bi držali „etničke sukobe“ pod kontrolom. Bivša društvena svojina koju su gradili radni ljudi čitavog Kosova je nakon pljačke Miloševićeve kamarile pala u ruke novim ratnim profiterima ‒ bivšim komandantima OVK i stranim investitorima. Borba za samoopredeljenje Kosova pod vođstvom nacionalističke inteligencije, sitne buržoazije i novopečenih lumpen biznismena završila je u slepoj ulici. Albanci na Kosovu su i dalje taoci pregovora velikih sila. Za to vreme, političko organizovanje radničke klase i omladine u Srbiji dezavuiše se šovinističkim revanšizmom prema Albancima. Kako izaći iz ovog začaranog kruga političkih sukoba rivalskih nacionalističkih elita koje pod izgovorom zaštite svojih naroda drže čitav Balkan u bedi i polukolonijalnom statusu?

„Svaki svoga ubijte subašu“

Srpska radnička klasa i omladina nemaju nikakvog interesa u podršci pokušaju obnove dominacije srpske vladajuće klase nad Kosovom. Insistiranje na ovom programu samo ih stavlja u podređen položaj političkog savezništva sa srpskom političkom i biznis elitom i omogućava dalju militarizaciju srpskog društva. Borbene jedinice i naoružanje kojim se srpska država kiti pod parolom „povratka na Kosovo“ biće upotrebljena protiv srpskih radnika u trenutku kada se budu ozbiljnije organizovali za svoja prava. Srpska država je tokom dvadesetog veka imala pregršt prilika da pokaže da je sposobna da razvije Kosovo i zadobije poverenje većinskog albanskog stanovništva. Umesto toga u više prilika se ponela osvajački i rasistički. Posle ovakvog istorijskog iskustva potpuno je razumljivo zašto albanski narod više ne želi živeti pod vlašću srpske države.

Rat u Nagorno-Karabahu pokazao nam je da zamrznuti konflikti ostavljaju prostor novom izbijanju rata, dok nam je rat u Donbasu pokazao da samoproglašene nezavisne teritorije mogu dovesti do većeg imperijalističkog sukoba. Ono čega nisu svesni mnogi koji se drže parole „Kosovo je Srbija“ jeste da je ona u svojoj punoj suštini poziv na rat i etničko čišćenje, koji bi uništili velik broj srpskih i albanskih života, jer na drugi način se ne bi mogla uspostaviti srpska kontrola nad Kosovom. U svim ratovima na prostoru Jugoslavije, najveću korist izvukli su kriminalci, političari i kapitalisti svih naroda bivše države, dok su radni ljudi koji su služili u tim ratovima snosili „blagodeti“ restauracije kapitalizma, a brojni ratni veterani ostali su invalidi zapostavljeni od strane države čim su svoju vojnu dužnost ispunili. U bilo kakvom novom nacionalističkom ratu, stvari ne bi bile nimalo drugačije.

Komunisti na prostoru bivše Jugoslavije moraju biti svesni da istorijsko iskustvo u svim dosadašnjim slovenskim državama na Balkanu albanskom narodu nužno nalaže oprez i nepoverenje. Krivica nije samo na srpskoj buržoaziji. Greške titoističke birokratije kompromitovale su čak i jugoslovenske komuniste, koji su do kraja Drugog svetskog rata slovili za beskompromisne borce protiv šovinizma i rasizma. Obnova revolucionarnog savezništva slovenskih i albanskog naroda, stoga, mora početi od današnjih jugoslovenskih komunista i mora podrazumevati nedvosmislenu podršku istorijskoj težnji kosovskih Albanaca da žive u vlastitoj državi.

Podrška jugoslovenskih komunista pravu kosovskih Albanaca na samoopredeljenje ne podrazumeva podršku kompradorskim kapitalističkim režimima koji vladaju Kosovom od 1999, niti pak podršku sadašnjoj imperijalističkoj okupaciji Kosova, kojoj ti kompradori služe. Naprotiv, podržavajući pravo kosovskih Albanaca na samoopredeljenje mi pozivamo radničku klasu Kosova u zajedničku borbu za proterivanje svih imperijalističkih sila sa Balkana i svih njihovih slugu – u Prištini, baš kao i u Ljubljani, Zagrebu, Banja Luci, Sarajevu, Podgorici, Beogradu, Skoplju.

Naš poziv na zajedničku borbu ne predstavlja nikakvo skriveno „ali“, nikakav posebni uslov koji želimo da kosovski Albanci ispune da bi zaslužili našu podršku. Naša podrška pravu Kosova na samoopredeljenje stoji bez obzira na to ko trenutno njime vlada. Odbacujemo pristup koji od ugnjetene nacije zahteva da dokaže ugnjetačima da je „dostojna“ prava na samoopredeljenje! Takav pristup je odraz nacionalne arogancije ugnjetačkih nacija i klip u točkovima radničkog jedinstva. Isto tako, ne slažemo se sa onima na levici koji u apstrakcijama relativizuju pitanje nacionalne ugnjetenosti kosovskih Albanaca i smatraju da rešenje ovog pitanja mora sačekati klasno oslobađanje. Albanske mase su danas eksploatisane od strane albanskih kapitalista i multinacionalnih kompanija, ali nisu izloženi direktnoj pretnji maltretiranja i progona od strane srpske vojske ili paravojnih milicija. To jeste veliko olakšanje za svakodnevni život lokalnog stanovništva i preduslov za dalji razvoj organizovanja na klasnim osnovama.

Nezavisnost Srbije i Kosova u punom svetlu

Pregovori između Beograda i Prištine ne vode se radi trajnog rešavanja srpsko-albanskog sukoba, već kao paravan za potpisivanje neokolonijalnih „nejednakih sporazuma“ sa imperijalističkim silama, u prvom redu SAD, kojima se i Srbija i Kosovo dovode u sve dublju ekonomsku zavisnost i sve više se odriču kontrole nad vlastitim zemljama i resursima. Iz ove činjenice jasno sledi da je jedini način da se imperijalistima izbiju „mirotvorački“ aduti iz ruku jeste pomirenje Srbije i Kosova, što podrazumeva priznavanje prava Kosova na samoopredeljenje i nezavisnost od strane radničke klase Srbije. Jedino na taj način se mogu postaviti temelji buduće saradnje i zajedničke borbe protiv globalnog, imperijalističkog, kapitala i njegovih domaćih slugu, kao i za očuvanje srpske baštine na Kosovu, te povratka srpskog stanovništva sa raseljenih predela.

Istovremeno, naša dužnost jeste da otvoreno kažemo progresivno orijentisanoj omladini i radnicima na Kosovu da naša podrška pravu na samoopredeljenje ne znači da imamo iluzije u to da će nacionalna nezavisnost sama od sebe rešiti brojne ekonomske i političke probleme sa kojima se svi narodi na Kosovu danas suočavaju. Dokle god su zemlje Balkana pod vlašću svojih buržoazija, svi istorijski problemi će se uporno vraćati iznova i iznova, bez obzira na to kako su povučene granice. Formalna nezavisnost Kosova ne povlači za sobom automatski nacionalni suverenitet niti ekonomski napredak. Nedavni neuspesi Vetevendosja da uspostavi „državu blagostanja“ čak i u skromnom obimu jasno ukazuju na granice progresivnih društvenih reformi na kapitalističkoj periferiji. I pored svih mana Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, i činjenice da je izneverila proklamovani zadatak nacionalnog oslobođenja Albanaca, civilizacijska dostignuća postignuta na Kosovu šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka govore u prilog činjenici da su sveobuhvatni privredni, društveni i kulturni procvat mogući samo u okviru radničke države i planske ekonomije.

Nacionalno pitanje nije problem kada ima hleba za sve

Bitno je napomenuti da je veliki broj Albanaca i Srba na Kosovu, običnih radnih ljudi i seljaka, živeo mirnim životom suseda čak i usled najburnijih nacionalističkih histerija koje su potpirivale nacionalističke elite. Ovo je u nekim mestima slučaj i dan danas. Susedi se ispomažu, odlaze jedni drugima u kućne posete i delimično razumeju jezik druge zajednice. Fokus buržoaskih medija na visoku politiku i konflikte maskira ovaj nivo solidarnih odnosa na mikro nivou koji može biti značajna osnova za novu vrstu politike. Većina Srba u unutrašnjem delu Kosova čine siromašne zemljoradničke familije koji nisu imale gde izbeći. Nuđenje politike nacionalne ravnopravnosti i socijalna platforma bi u ovim sredinama sigurno imala više odjeka od šovinističke politike Beograda. S druge strane, mnoge albanske familije i dalje imaju kulturnu i ekonomsku vezu sa Srbijom i ostalim delovima bivše Jugoslavije. Ovo ostaje neostvareni potencijal i čvrsta društvena baza jedne nove marksističke organizacije na Kosovu.

Albanski narod na Kosovu nikad neće biti slobodan ukoliko se ne izbori i za slobodu manjinskih naroda na toj teritoriji. Mnogo toga možemo naučiti od partizanskih pokreta u Albaniji i Jugoslaviji u borbi protiv fašizma. Puno uvažavanje nacionalnih prava manjinskih naroda i uspostavljanje solidarnosti na terenu nisu bili puke „ideološke maksime“ ili „zablude“ već najefektivniji način borbe za nacionalno oslobođenje i socijalnu revoluciju. Ukoliko žele postići istinsku nezavisnost, progresivne snage na Kosovu moraju na svoju stranu pridobiti i srpsku manjinu. U protivnom rizikuju da se na severu Kosova stvori reakcionarna baza za srpski nacionalizam koja će omogućavati Beogradu i stranim silama da nastave mešanje u lokalne prilike. Uvažavanje prava manjina ne znači implementiranje parlamentarnih kvota i nacionalnih ključeva u institucijama po birokratskim modelima Evropske Unije, već stvaranje konkretne solidarnosti na terenu kroz zajedničku borbu i odbranu komšija od napada šovinista iz sopstvenih redova. Samo na ovaj način se može uspostaviti međunacionalno poverenje i kod Srba otvoriti perspektiva za život dostojan čoveka unutar samostalnog Kosova.

Za postizanje istinskog samoopredeljenja i nezavisnosti progresivni pokret na Kosovu bi dakle morao raskinuti političke saveze sa albanskim nacionalističkim i građanskim političkim strujama. Borba za nacionalno oslobođenje ovih povlašćenih slojeva i narodnih masa jesu protivrečne težnje. Kao što vidimo, bivše vođsto OVK, kao i naslednici Ibrahima Rugove spremni su prihvatiti polukolonijalni status Kosova dokle god pod njim mogu i dalje akumulirati svoje bogatstvo. Nacionalna samostalnost malih naroda u kapitalizmu ne može predstavljati više od mrtvog slova na papiru jer su lokalne kompradorske buržoazije čvrsto vezane hiljadu i jednom niti za globalni imperijalistički kapital. Svi oni traže zaštitnike u imperijalističkim silama, a u zamenu za sponzorstvo nude saradnju pri izrabljivanju vlastitog naroda i ugnjetavanju drugih malih naroda, posebno susednih.

Na kraju, nezavisnost Kosova ne rešava šire nacionalno pitanje Albanaca na Balkanu. Zahtev Albanaca da žive u jednoj državi na Balkanu potpuno je legitiman. Ovo važi i za svaki drugi narod na Balkanu, poput Srba, koji dele albansko iskustvo života u polu-suverenim državama pod stranim protektoratom (Republika Srpska) ili kao nacionalne manjine u susednim državama. Rešenja albanskih građanskih nacionalističkih snaga jeste perspektva stvaranja „Velike Albanije“. Cepanje teritorije Crne Gore i Makedonije i njihovo ujedinjenje sa Albanijom i Kosovom je međutim jasan put u rat, izmeštanja stanovništva i nova krvoprolića na Balkanu. Ovakvi potezi bi posejali nove klice mržnje između balkanskih naroda koje bi dodatno opterećivale naredne generacije. Isto kao što Srbi mogu živeti u zajedničkoj državi samo u sklopu jugoslovenskog projekta, tako i Albanci mogu ostvariti nacionalno jedinstvo samo u okviru šire balkanske zajednice jednakih naroda.

Istorijska prilika koja je propuštena u prvim godinama nakon Drugog svetskog rata nam pokazuje put napred. U kontekstu povezivanja socijalističkih revolucija u Jugoslaviji, Bugarskoj, Albaniji i Grčkoj, status albanskog nacionalnog pitanja je moglo biti rešeno u sklopu Balkanske Socijalističke Federacije. Umesto zapostavljenog, perifernog regiona jugoslovenske države, Kosovo bi u ovakvom rešenju postalo kulturni centar i poveznica šireg regiona i planskog privrednog razvoja. Ovakva federacija mogla je omogućiti jedinstven kulturni razvoj albanskom i srpskom narodu u komunikaciji sa većinskim zajednicama u Albaniji i Srbiji, ali i ekonomski povezalo Kosovo sa ostalim kompatibilnim privredama u regionu i omogućilo mu slobodan izlaz na Solunsku luku i Drač. Umesto toga, komunisti su se okrenuli „nacionalnim putevima u socijalizam“ i otvorili vrata restauraciji kaptializma i nacionalne netrpeljivosti na Balkanu.

Nacionalno oslobođenje balkanskih naroda moguće je samo kroz socijalističku revoluciju, u kojoj radničke mase preuzimaju kontrolu nad svojim resursima, svojom infrastrukturom i industrijom koju su izgradili. Istorija nam pokazuje da socijalistička revolucija na Balkanu može biti uspešna samo ukoliko se za nju balkanski radnici bore zajedničkim snagama. Ekonomija nalaže da revolucionarni socijalistički poredak može opstati i razvijati se jedino prevazilaženjem nacionalnih podela i stvaranjem federacije radničkih država. Da bi takva federacija opstala, neophodno je da u nju svi narodi uđu u potpunosti dobrovoljno i da u njoj budu u potpunosti ravnopravni. Zato se Marksistička organizacija „Crveni“ zalaže za priznavanje prava na samoopredeljenje Kosova, kao preduslov za balkansku socijalističku revoluciju i ujedinjenje svih radnika Balkana u Balkansku Socijalističku Federaciju.

Proleteri svih zemalja, ujedinite se!

Proletarë të të gjitha vendeve, bashkohuni!

24. april 2022, Banja Luka