Zimski dani u Bosni i Hercegovini i temperaturna inverzija vazduha gdje je temperatura u kotlinama niža nego na okolnim planinama spriječava prodor vjetrova, a to znači i veću koncentraciju otrovnih materija i čestica u vazduhu. Veći gradovi u zemlji su posebno zagađeni, ali jedan od njih obara sve rekorde zagađenosti na svjetskom nivou. Sarajevo, 40 godina nakon organizovanja Zimskih olimpijskih igara, se opet našao u centru svjetske pozornosti jer njegovi stanovnici udišu ponekad i najzagađeniji vazduh na svijetu.

I ove zime, prema AQI sajtu za praćenje nivoa zagađenja, u nekoliko navrata sarajevski vazduh je bio najopasniji na svijetu i u Evropi, sa većom koncentracijom PM čestica nego onom u višemilionskih Nju Delhiju ili Lahoreu. Na primjer, Air Quality Index u jednom danu iznosio je 272 što je 49 puta više od dozvoljene granice prema ovom švajcarskom sajtu. Problem zagađenja se ne krije decenijama, ali je nedovoljno zainteresovanih strana za njegovo rješavanje. Odnos vlasti na svim nivoima prema ovom problemu nam govori da situaciju trebamo prihvatiti kao normalnu, staviti šal preko usta i okriviti geografski položaj grada. Ali da li je Sarajevo zaista izgubljen slučaj po pitanju zagađenja i njegovog rješavanja?

Foto: bljesak.info

Sarajevo ima istorijski problem sa zagađenjem vazduha, gdje se u kombinaciji sa slabim vjetrom ili stabilnom anticiklonom, zagađivači zadržavaju u vazduhu i visoka koncentracija PM čestica predstavlja ozbiljan rizik po zdravlje stanovnika. PM 10 čestice su sitne čestice koje se nalaze svuda u vazduhu oko nas, njihovo porijeklo je prirodno ili antropogeno, odnosno rezultat mehaničkih i hemijskih procesa. Ove čestice, koje sadrže metal ili prašinu iz industrije, puteva, ili materiju oslobođenu tokom sagorijevanja, su opasne  pošto  su jako sitne i lako ulaze u pluća. Čestice PM 2.5, manje od 2.5 mikrometara, dobijene sagorijevanjem fosilnih goriva, izduvnih gasova automobila i požara, ali i pri upotrebi peći na gas, lakše prolaze nos i grlo i prelaze preko sluznice pluća, pa se čak  provuku i u krvotok. Mnoga istraživanja su pokazala tijesnu vezu između izlaganja ovim česticama i raznim kardiovaskularnim i pulmonalnim oboljenjima, upala, astme, hronične opstruktivne plućne bolesti i moždanog udara. Prošle godine, Evropska federacija onkologa je sa velikom dvadesetogodišnjom studijom pokazala vjerovatnoću incidence raka dojke sa PM koncentracijama. Ako osjetite kratak dah zimi u Sarajevu, srce vam se napreže da kompenzuje manji unos kiseonika i tako se iscrpljuje. Prema procjenama Svjetske zdravstvene organizacije svake godine u našoj zemlji umre 3 300 ljudi od posljedica zagađenja, što je 9% ukupne smrtnosti..

Ne bi htjeli da govorimo o PM česticama sa naučne strane, već nam je cilj, između ostalog, da ukažemo na ozbiljnost ovog problema jer oni koji se smatraju odgovornim žele da učine baš suprotno. Naime, da zagađenje prikažu kao problemčić sa kojim se može ili mora živjeti. Kad ovo sagledamo, jasno je da nema načina da se zaštitimo od udisanja PM čestica osim da se djeluje na njihovo porijeklo. Zagađivači su brojni, od prezasićenih saobraćajnica starim, uglavnom dizelskim motornim vozilima, gradskih toplana na ugalj, pa do individualnih kotlovnica i ložišta uglavnom na ugalj i drvo, ali i građevinskih zahvata.

BiH je na prvom mjestu zagađenosti vazduha u Evropi prema podacima iz 2023.   Izvor - IQAir

Suočeni sa opštim poskupljenjem životnih namirnica, energenata i ogrjeva, mnogi ljudi su se morali snalaziti na alternativne načine da bi zagrijali svoje domove što takođe doprinosi zagađenju. Često čujemo da je Sarajevo grad u kotlini i da je zbog toga zagađen, i moramo priznati da je i to dijelom istina, ali postoji li išta što se može učiniti?

Još davne 1967. tadašnji gradonačelnik Sarajeva, Emerik Blum, uhvatio se u koštac sa ovim problemom zbog visoke koncentracije sumpor dioksida. Sarajevo je uvelo grijanje na gas, što je tada bila revolucionarna transformacija jer je smanjen uticaj jednog od najvećih zagađivača, sagorenog uglja. Osim 15 000 priključaka na gas, uvedene su zaobilaznice za rasterećenje saobraćaja, a onda pred Olimpijadu, uvedeni su i trolejbusi u gradski prevoz. Tadašnja vlast je u Sarajevu dovela je zagađenje pod kontrolu. Dakle, prva sporadična mjerenja kvalitete vazduha obavljena su 1957. kada je Sarajevo imalo dosta više industrijskih postrojenja i već 1966/66. otpočeo je sistemski pristup rješavanju ovog problema.

Kako se kapitalistička vlast u BiH danas odnosi prema ovom problemu?

Prag uzbune je nešto što postoji u svim evropskim zemljama, a vladajuća klasa BiH od one evropske preuzima samo one dijelove zakona koji odgovaraju vlasti u datom trenutku, pa je zbog toga ministarstvo okoline (koje inače postoji samo na entitetskim nivoima) odlučilo da iskoristi to što zemlje kandidati EU ne moraju da odluče prag uzbune. Ovaj prag postoji jedino u Kantonu Sarajevo, gdje je postavljen visoko na 400 mikrograma po metru kubnom. Prag je u Parizu četiri puta manji, a u Skoplju, gradu sa sličnom geografijom i privredom, 150. Vlast KS-a je očigledno zamišljala nedostižan prag, jer u evropskim zemljama kada se on prekorači sve se zaustavlja i uvodi se vanredno stanje.

Izvor: Eko akcija

Sarajevo je ipak redovno počelo da prebacuje i ovaj nadrealno visok prag uzbune, a uzbuna izgleda tako što nas savjetuju da nosimo maske, šalove, da ne otvaramo prozore i ne izlazimo vani, a djeca neometano idu u škole, automobili su i dalje preplavili ulice, ogroman broj ljudi radi i kreće se vani jer mora da preživi. Poskupljenje gasa i pad životnog standarda stanovništa razlog su zašto se mnoga domaćinstva ponovo griju na ugalj i drva. Dakle, kao što smo rekli, problem koji je nemoguće sakriti, moguće je predstaviti manje ozbiljnim.

Da li je moguće suočiti se sa problemom zagađenja danas i kako da to uradimo?

Mada izvori zagađivanja su brojni, propaganda stavlja akcenat na individualne zagađivače pri tom izbjegava odgovoriti da su industrijska postrojenja i javna preduzeća ubjedljivo najveći izvor PM 2.5 čestica, a da ne govorimo o termoelektranama koji emituju čestice stotinama kilometara dalje. Zato, najveći doprinos pri suzbijanju mora biti regulacija izduvnih gasova u industriji, transformacija i prelaz svih javnih preduzeća sa upotrebe mazuta i fosilnih goriva na električne instalacije i maksimalno iskorišćavanje solarnih panela. Istovremeno javni prevoz treba forsirati i stimulisati građane da ga što više koriste.

Šume na planinama, koje okružuju ovaj grad sa specifičnom geografijom, su pluća Sarajeva, međutim, bogati uživaju u pogledu sa visine pa je ovo prirodno bogatstvo postalo privatno bogatstvo stranih i domaćih investitora koji su Sarajevo lišili šume, a izgradili luksuzne hotele visoko iznad oblaka smoga. Osim sto doprinosi zagađenju, ovo utiče i na poplave, zagađenje pitke vode, a uništava se biljni i životinjski svijet zarad privatnih džepova. Nijedna politička stranka ne protivi se neplanskoj gradnji na Trebeviću iznad Sarajeva, naprotiv, oni privlače takve investitore i gledaju da dogovore dobar posrednički dogovor na štetu svih živih bića u okolini. Nikakav apel niti molba neće osvijestiti ili predomisliti ove političare jer oni su upravo predstavnici sistema koji profit pojedinca stavlja ispred prirode i ostatka društva.

Nakaradni i složeni sistem vlasti u BiH omogućava raznim institucijama da skreću krivicu sa jednih na druge, što nas dovodi do zaključka da nije u pitanju institucija koja ne radi svoj posao već kompletan kapitalistički sistem koji na periferiji drugačije ne može ni izgledati. Dokle god postoji kapitalističko ustrojstvo u Bosni i Hercegovini, stanovnici Sarajeva će udisati smog u zimskim danima. Mi nismo protiv reforme t.j. poboljšanja života radnih ljudi u kapitalizmu, baš naprotiv, ali za istinske reforma potrebne su investicije, a sistem troši naša finansijska sredstva na parazitiranje lokalnih elita i očuvanja status quo i maskiranje sa netrajnim poluriješenjima. Dakle potrebno je staviti vlast u ruke radnog naroda na čelu sa radničkom klasom, koja će svu politiku sprovoditi u interesu radne većine. Takva vlast bi na prvo mjesto stavila potrebe članova društvene zajednice, i upregla maksimalne napore u zaštitu zdravlja ljudi.

Zima je prošla, nebo nad glavnim gradom se lagano razvedrava, a mi ćemo iskoristiti sunčane dane i svjež proljetni vazduh da izgradimo jezgro revolucionarne komunističke partije koja će konačno stati u kraj svim posljedicama kapitalizma na dobrobit čovječanstva.

Tekst je objavljen u 35. štampanom izdanju Crvene kritike.