Partizanska skupština ili AVNOJ (Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije) je danas potpuno deplasirana i u propagandnom smislu se predstavlja kao jedan od najtežih grijehova jugoslovenskih komunista. Sa sebi svojstvenom sklonošću da daje banalna pojednostavljenja istorijskih procesa, srpska desnica AVNOJ praktički svodi na ratove 1990-ih i razloge poraza svojih istorijskih projekata prebacuje na teret komunista i njihove skupštine, odnosno njenih odluka 1940-ih.

Banalizacija AVNOJ-a se vidi i u svođenju istog isključivo na odnos prema državi i naciji. Problemi socijalnih odnosa, ekonomskog napretka, ženskog pitanja, ekonomske demokratije, siromaštva ili bilo čega ne zanima previše srednjoklasne ili građanske ideologe okrenute nacionalnim temama. Nacionalnom nivelacijom se prikriva stravični socijalni jaz koji se otvorio procesima kapitalističke restauracije 1990-ih. Vladajuća Ideologija  je postala industrija neprijatelja tražeći stalno protivnike i objašnjenja zašto nam nije bolje, pravdajući vlast i nekad otvoreno lažući o napretku uz ogromnu medijsku harangu i prozivanje izdajnika. Ogromne makaze koje se otvaraju između medijske slike i masovnog odlaska sa prostora jugoslovenskih državica svjedoče o nervozi vlastodržaca, njihovom izdajničkom položaju prema stranoj moći i kapitalu i o u osnovi promašaju državnih projekata nastalih tragičnom propašću Avnojske Jugoslavije.

Kraljevina Jugoslavija

Da bi se razumio uzrok nastanka partizanske skupštine i značaj tri zasijedanja mora se analizirati kontekst Kraljevine Jugoslavije kao i kontekst Drugog svjetskog rata, a ne polaziti od posljedica raspada pa svoditi propast Jugoslavije na jedan uzrok. Nije AVNOJ nastao u vakuumu, već u konkretnim istorijskim uslovima teškog naslijeđa Kraljevine i sukoba sa rivalskim pokretom. Iako se neki politički subjekti i pojedinci uz dozu državne propagande trude da od Kraljevine naprave uzorno liberalno društvo, ono je bilo jako daleko od toga.

Period ograničenog parlamentarizma do 1929. je bio bremenit socijalnim nemirima, sukobima političkih subjekata i stalnim naporima kralja autokrate da spriječi demokratizaciju društva. Slično današnjoj situaciji, političke i socijalne krize su se smjenjivale i bile praćene korupcionaškim aferama. Komunistička partija Jugoslavije, inače prilično jaka, ubrzo  poslije Prvog svjetskog rata je suzbijena silom i zabranjena jer su je prepoznali kao opasnost za čitav kapitalistički poredak. Štrajkovi i pobune 1919-1920, probugarski separatizam u Makedoniji, sukobi bjelaši –zelenaši u Crnoj Gori, nasilje na Kosovu i maltretiranje Albanaca, vojne intervencije u Albaniji, sukob države i HRSS (kasnije HSS) - sve to daje sliku dosta daleku od nekog liberalnog društva i još dalje  od modernog pluralizma. Stvar se dodatno pogoršala uvođenjem diktature 1929. kao i velikom ekonomskom krizom koja će pritisnuti slabu jugoslovensku privredu i natjerati državu da tokom 1930-ih odustane od slobodnotržišne orijentacije i krene putem intervencionizma.

Službeno nametnuta ideologija 1930-ih je jugoslovenstvo, država je pocijepana po banovinama bez poštovanja ikakvog istorijskog razvoja i s te strane je politika kralja Aleksandra predstavljala veći diskontinuitet u istoriji od oblika države nastalog AVNOJ-em gdje se donekle vodilo računa i o istorijskim pokrajinama (Kosovo i Vojvodina su prostor gdje su Srbi 1945. bili manjina pa je upadljivo koliko se u medijima izbjegava pisati o strukturi stanovništva na tom prostoru prije 1941. pa se te dvije pokrajine vežu iako je navodno pravo Srba na teritoriju u jednom slučaju revolucionarno –nacionalno, a u drugom pitanje istorijskog prava ) što je dovelo do obnove državnosti Srbije i Crne Gore nakon 1945. ali i rješavanja nacionalnih pitanja drugih nacija.

Kraljevina je bila agrarno društvo, nejednako razvijeno, ali integrisano u kapitalističku privredu što je dovodilo do uobičajenih zala kapitalizma - zaduženosti, bijede, bahatosti vlastodržaca, a tokom 1930-ih je društvo sve više išlo ka rascjepu. Sa jedne strane vjerski pokreti usmjereni protiv modernosti, isključivanje žena iz političkog života, antisemitizam, pojave fašizma i simpatizera fašizma, sa druge strane jačanje zahtijeva za demokratizacijom, podrška Abisiniji, Španiji, Čehoslovačkoj, javljanje republikanizma i federalizma kod građanskih stranaka (Demokratska stranka je dobar primjer), jačanje uticaja Komunističke partije Jugoslavije - sve će to doći do izražaja u ratu 1941-1945. i pronaći će svoje mjesto u idejama i konceptima NOV, POJ i JVUO.

Drugi svjetski rat

Suprotno uvjerenju dijela moderne liberalne ljevice, ustaše i četnici nikad nisu izjednačavani tokom SFRJ. Ustaše su tretirane kao fašistički pokret sudbinski vezan za Sile Osovine i time u startu su diskvalifikovani zbog svog izrazitog antidemokratskog i antijugoslovenskog  karaktera. Četnici su posmatrani kao prozapadni  konzervativni izraz velikosrpske buržoazije koji je vodio računa da se imovinski i drugi odnosi ne mijenjaju tokom rata pa je iz tog razloga taktizirao, prokockao potencijal pokreta otpora i na kraju zaglavio u zločinu i izdaji. S te strane je JVUO (Jugoslovenska vojska u otadžbini) kao alternativni pokret partizanima  privlačila dosta pažnje tokom SFRJ naročito jer su veterani JVUO dosta pisali tokom Hladnog rata faktički se stavljajući u službu NATO politike i pokušavajući da unovče jedini kredit koji su imali tokom  tog ideološkog sukoba - antikomunizam. Kada čitate memoare partizana uglavnom dobijate dosta sjećanja na borbe sa raznim neprijateljima, ali kod memoara četnika ćete naći malo opisa antiosovinskih aktivnosti, ali zato imate čitave tomove antipartizanskih tekstova gdje su isti podvedeni pod imenicu komunisti što će ostati manir kod njihovih modernih sljedbenika do danas. Upravo ta opsesija komunistima posredno svjedoči o glavnom protivniku četnika, ali i omogućava da se opere uloga pokreta u kontekstu promjena 1989.

JVUO je nastala od grupice vojnika koji su izbjegli kapitulaciju i sklonili se na Ravnu Goru u Srbiji tokom maja 1941. Iako se ponegdje može čuti o ustanku, nema nikakvih dokaza da je Mihailović imao ovlaštenje da stvara pokret (vojska je zvanično kapitulirala 17. aprila 1941. i taj čin kapitulacije nikad zvanična Vlada nije odbacila ) već se vjerovatno radi o samostalnoj inicijativi jednog čovjeka dosta nisko u vojnoj hijerarhiji JV. Prakticki sakupljanje dvadesetak ljudi na Ravnoj Gori 1941. nije ni ustanak jer tokom maja, juna i jula 1941. nije se desilo ništa vojnički zanimljivo pa bi nazivanje tih aktivnosti ustankom  vjerovatno zahtijevalo redefinisanje pojma ustanka. Ali dobro, možemo reći da je u pitanju formativni period buduće JVUO. Pokret se povezao sa Vladom u inostranstvu tek u jesen 1941. kada je dobio legitimitet, ali u to doba već su postojala dva pokreta otpora. Uskoro će četničkim napadom na Užice doći do rascjepa između dva pokreta, brutalnih obračuna  koji će se zaliječiti tek u jesen 1944. kada će se JVUO nakon gubitka legitimiteta raspasti na antifašistički dio koji će se integrisati sa NOVJ i profašistički dio koji će nastaviti rat sa osloncem na Sile Osovine (ovaj oblik saradnje se naziva eufemistički trgovina u pseudonaučnim publikacijama koje cvjetaju u posljednje vrijeme kao dio nove državne politike u Srbiji).

Ideološki je teško reći gdje je JVUO spadala pošto je nastala od grupe oficira i nastavila je vojnički gledano oslanjanje na mahom mlađe oficire JV. Mlađi oficiri će ostati kičma pokreta do samog kraja. Iz početnog strogo vojničkog karaktera  je slijedila i konzervativna orijentacija pokreta, ali i odbijanje da se stvara politička organizacija. Ta iluzija da je u gerilskom ratu moguće sačuvati stare organe vlasti i izbjeći političko djelovanje je bila potpuna iluzija u Srbiji, a izvan Srbije su ti organi svakako bili razbijeni ili potpuno korumpirani saradnjom sa okupatorom. Nova situacija je zahtijevala nove oblike organizacije, a prezir prema predratnom politikanstvu se obio o glavu JVUO jer je to dovelo do heterogenosti i nepostojanju jasne političke linije, ali i određene političke samovolje lokalnih komandanata i različitog tumačenja politike pokreta.

Priznanju NOP-a dosta su pomogla saznanja Saveznika da najveći dio aktivnosti JVUO ide u pravcu učvršivanja vlasti, a ne borbe protiv okupatora. Prosta  činjenica da u osnovi vode klasni rat i imaju razne oblike kolaboracije naročito sa Italijanima i NDH je dodatno kumovala slabljenju ugleda naročito lokalnih vođa. Kasno prihvatajući, i time potvrđujući slabu političku pismenost lidera, JVUO je pokušala da proširi socijalnu bazu, demokratizuje program  i stvori pravi  politički pokret što se vidjelo na „Svetosavskom kongresu„ 1944. ali tada je već bilo kasno jer su politički program i praksa NOVJ bili mnogo ozbiljniji i više su  odgovarali  stanju na terenu, a vojna nadmoć se vidjela na Neretvi 1943. kao i na Kopaoniku i Jelovoj Gori 1944. gdje je borbeno iskusnija NOVJ razbila snage JVUO. U osnovi je JVUO slijedila događaje, a NOVJ čak i tokom krize 1942. imala političku i vojnu inicijativu. To su na kraju prepoznali i Saveznici.

Na momente je jako iritantna činjenica da dio istoričara odbija da prihvati da upravo u prvim godinama rata (1941-1942) pokret nije ispoljavao neku izrazitu demokratsku orijentaciju niti je pokušao da proširi bazu već se pozivao na legitimitet, dakle na Kraljevinu poznatu po autokratskim metodama vladavine kralja Aleksandra, princa Pavla i trapavim pokušajima Milana Stojadinovića da glumi jugoslovenskog Dučea. Ako tome dodamo da je situaciju dodatno pogoršavalo i to što su lideri JVUO odbijali da prevaziđu nacionalni trojni karakter države i daju mogućnost i drugim nacijama da se politički izraze mnogo je jasnije da se JVUO mahom ograničila na krajeve naseljene Srbima. Čak ni tu nije vođeno računa o političkim pozicijama Udružene opozicije, nepopularnosti Banovine Hrvatske kod Srba, mjestimičnoj saradnji srpskih i hrvatskih stranaka i jakom socijalnom nezadovoljstvu srpskih seljaka. Nije pomoglo ni to što je JVUO 1942-1943. izvela niz genocidnih akcija naročito prema Muslimanima ili Hrvatima. Time su njene  jugoslovenske pozicije ozbiljno narušene i faktički odbijena ozbiljnija saradnja sa HSS, ne samo zbog zločina nad Hrvatima  već i  zbog nacionalističke isključivosti i tipične desničarske sklonosti da se krivica za zločin i  genocid  generalizuje i u ovom slučaju svim Hrvatima nabije krivica za ustaške zločine. To je će na kraju unovčiti mnogo zrelije, politički i vojno pismenije rukovodstvo NOV i POJ.

Pokušaji da se u emigraciji rat predstavi kao sukob između demokratskih četnika  i nedemokratskih partizana spadaju u domen propagande karakteristične za Hladni rat  i donekle se bazira na promjeni kursa 1943. i djelatnosti socijaliste Živka Topalovića, ali je to već došlo prekasno kad su se neke demokratske prakse NOV I POJ  i vojni uspjesi partizana već pokazali u praktičnom smislu. Demokratsko i lijevo skretanje četnika je  na terenu  ispravno  shvaćeno kao  iznuđeno i na kraju se i pokazalo kao jalovo taktiziranje bez ikakvih praktičnih posljedica. Pokret je vojno poražen i sveden je na 10 000-15 000 ljudi iz Srbije koji su se de facto odmetnuli i sudbina te relativno male grupe (jačine oko 2 partizanske divizije u vrijeme kad ih JA ima preko 50) dobija sudbinu nacionalne tragedije što je naravno smiješno kada se ima u vidu da je to bio  jedan ad hoc pokret bez jake unutrašnje kohezije, prilično šarene ideologije i sa relativno malo politički relevantnih ljudi u periodu prije 1941.

Nastanak Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije

Partizani su do 1944. dobrovoljačka vojska sa primarnim ciljem oslobođenja zemlje, kažnjavanja izdajnika ali i nagovještavanjem novih demokratskih tendencija koje su nakon 1945. u velikoj mjeri  iznevjerene kopiranjem iskustava potpuno staljiniziranog Sovjetskog saveza, a kasnije i dovele do napuštanja socijalizma kroz sve veću tržišnu orijentaciju, ali i ograničavanje radničke ekonomske demokratije ili samoupravaljanja.

Pitanje uspostavljanja partizanske vlasti je svakako i pitanje djelovanja komunista, ali sa druge strane da je jugoslovenska vlast stala sa revolucijom u jesen 1945. onda bi se jasno vidjelo da u djelovanju partizana i njjihovih organa i nema mnogo toga specifično socijalističkog, odnosno da su odluke AVNOJ-a mahom demokratske i mogao ih je sprovesti bilo koji progresivni pokret sa republikanskim, demokratskim i antifašističkim opredjeljenjem. AVNOJ stoga treba posmatrati u kontekstu teorije permanentne revolucije Lava Trockog gdje je Komunistička partija Jugoslavije i tada malobrojna radnička klasa u savezništvu sa seljaštvom izvršila zadatke buržoasko-demokratske revolucije. Te zadatke nakon 1918. vladajuća dinastija Karađorđevića i slabašna jugoslovenska buržoazija nije htjela, mogla ili ih je djelimično ostvarila.

Izvor: abrašmedia

Glavni organ vlasti na slobodnoj teritoriji bili su NOO (Narodnooslobodilački odbori). Čuvenim „Fočanskim propisima“ 1942. regulisan je rad Odbora (postojalo je više tipova odbora seoskih, opštinskih, sreskih i sl) i potvrđeni su neki jako važni principi za razumijevanje odnosa dva pokreta. Partizanska vlast je proglasila opšte pravo glasa, uključivši  žene u pravo glasa i aktivno i pasivno, proglašena je smjenjivost  opštinskih i sreskih odbora na zborovima birača, nezavisnost NOO u odnosu na političke stranke. U odbore je mogao ući svako bez obzira na političku pripadnost, religiju i naciju pod uslovom da je rodoljub (uključujući i bivše zaposlene u upravi) i sl. Dakle civilne vlasti su imale izborni legitimitet i s te strane je taj princip dosljedno demokratskiji od četničkog oslanjanja na organe birane prije rata u uslovima diktature i vrlo sumnjivog parlamentarizma nakon 1935.

Naravno, uvijek je moguće da će neko reći da je KPJ u vojsci imala ključnu riječ, ali čak i u partizanskim vojnim jedinicama je bilo stalnog zborovanja, rasprava, samokritike, a i KPJ je čak i u predratnoj  ilegali poštovala određene demokratske procedure i sprovođeni su izbori u ćelijama. A postojala je i u ratu prilična socijalna mobilnost koja je omogućavala da se borci popnu do partijskih i komandnih pozicija. Imamo jedan pokret koji u ratu sprovodi demokratske prakse, širi politička prava i nacionalne slobode i drugi koji navodno u ime demokratije proziva suparnika da se bori za vlast, ali objektivno ne čini ništa da tu demokratiju koju navodno brani učvrsti već naprotiv usvaja elemente fašističke prakse i genocida. Kod JVUO je legitimitet počivao na samovoljnoj akciji grupe ljudi koju je priznala vlada koja je vlast preuzela pučem 1941. bez bilo kakve izborne potvrde tog preuzimanja vlasti. Zadnji izbori su održani 1938. i legitimitet kraljevske vlade (kao i Jugoslavije) se faktički održavao na priznanju od strane Saveznika. Taj prost fakt na kraju obesmišljava svaku raspravu.

AVNOJ i demokratija

Ali vratimo se na demokratiju. Ovdje se mora postaviti nekoliko pitanja ljudima koji se bave ovim periodom. Da li JVUO prije Drugog zasijedanja AVNOJ-a 1943. ima neke demokratske prakse sličnog tipa NOV I POJ? Neke izborne procedure? Zašto bi onda to bio sukob demokratske JVUO i nedemokratske NOVJ? Po kom kriterijumu? Zašto neko ozbiljan danas tvrdi da bi pobjeda JVUO značila pobjedu liberalne demokratije, a ne neki oblik vojne diktature tipične  za Hladni rat kao u Grčkoj ili Čileu? Da li bi nekolicina građanskih političara kultivisala oficire kao kičmu pokreta u pravcu građanskog društva? Ili bi oni težili nekim nedemokratskim rješenjima? Mi to ne znamo, ali ako se već igramo hipotetičkih poratnih modela Jugoslavije taj model vojne diktature je bar podjednako vjerovatan kao i model uzorne parlamentarne demokratije koji preferiraju nekritički poštovaci lika i djela generala Mihailovića. Uostalom zar dezerterstvo i odmetništvo, faktički pobuna Mihailovića protiv legalne vlasti u jesen 1944. ne svjedoči o odnosu generala i dijela njegovih ljudi prema legitimitetu i demokratiji? Ostavićemo na čast onima koji se bave ovim poslednjim mjesecima JVUO da razmišljaju da li to odmetništvo ima i neke prozaičnije razloge poput mogućnosti da neko sudski priupita generala za neke aktivnosti u Vraniću, Foči ili Rami.

Rad NOO nastalih odozdo trebalo je koordinisati što je i urađeno stvaranjem AVNOJ-a u Bihaću 26.11.1942. Vijeće ili jednodoma skupština je imenovalo svoje organe: Predsjedništvo i Izvršni odbor koji su u svom radu odgovorni skupštini. Faktički je stvoren novi model centralne vlasti što je revolucionaran čin, ali da li je u tom modelu nešto specifično nedemokratsko? Dakle govorimo o vremenu 1942. kada je odnos prema fašizmu bio mjera demokratije, a ne o periodu ideološkog  nadmudrivanje dva vojna bloka poslije 1945. gdje je pobjednik nakon 1989. nametnuo svoj model demokratije kao univerzalan. Dok se u Bihaću stvara začetak vlasti koja širi biračko pravo, govori o nacionalnoj ravnopravnosti, socijalnoj širini (seljaci, radnici, inteligencija i rodoljubivo građanstvo) i čija vojska razbija strukture okupatorske vlasti, s druge strane JVUO sužava socijalnu i nacionalnu bazu odbijanjem prihvatanja bilo kakvih konkretnih socijalnih zahtjeva i nizom pokolja nesrpskih civila 1942. i 1943. Dakle gledano sa demokratskog stajališta jasno je da AVNOJ nije bio nedemokratska skupština, već je u odnosu prema predratnoj praksi kao i prema svom ratnom suparniku 1942. formiranje AVNOJ-a bio  značajan demokratski iskorak i sa demokratske strane stvaranje nove Skupštine nije moglo odbiti niz liberalnijih i prodemokratskih ljudi.

Dakle opredjeljenje protiv AVNOJ-a je moglo biti ili sa fašističke strane jer je obnova Jugoslavije značila i  kraj svih fašističkih projekata uključujući  i razne prakse istrebljenja i genocida naročito od strane ustaša  ili od strane legitimista (što je važilo do 1944.) ili iz proste ideološke zaslijepljenosti, ali sa racionalnih i demokratskih pozicija se AVNOJ-u 1942. nema šta prigovoriti. Uostalom propaganda JVUO je uglavnom i vršila omalovažavanje Prvog zasijedanja AVNOJ-a bez neke ozbiljne kritike samih odluka.

Drugo zasjedanje AVNOJ-a

Drugo zasjedanje AVNOJa je održano je 29./30.11 1943.u Jajcu i usvojen je niz zaključaka:

• - stvoren NKOJ (Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije) kao faktički vlada Jugoslavije;
• - zabranjen je povratak kralju u zemlju, ali bez prejudiciranja oblika uređenja što je ostavljeno za poslije rata;
• - odbacuju se ugovori i obaveze koje je Kraljevska vlada preuzela tokom rata;
• - Jugoslavija će se graditi na federativnom principu poštujući demokratsko pravo ravnopravnosti naroda;
• - implementacija odluka AVNOJ - a
• - dodjela zvanja maršala Jugoslavije Josipu Brozu Titu.

Kao što se može vidjeti ovo svakako upućuje u pravcu promjena i predstavlja revolucionaran zahvat u domen političkog sistema, ali ništa od ovog navedenog nije posebno antidemokratsko o čemu je već bilo riječi.

Dalji tok rata je doveo priznanja NOVJ kao legalne oružane sile, fuzije Kraljevske vlade i NKOJ -a  i trećeg zasjedanja AVNOJ-a 07.avgusta 1945. u Beogradu gdje je AVNOJ faktički ukinut i nastala je Privremena narodna skupština koja je dalje stvorila uslove za rad Ustavotvorne skupštine. Plebiscitom je zbačena monarhija i početkom 1946. usvojen novi Ustav.

Drugo zasjedanje AVNOJ-a je mnogo poznatije od Prvog i uglavnom izaziva dosta više kritike zbog određenih rješenja koja se smatraju krivcima za raspad Jugoslavije 1990-ih. Slabost takvih pogleda proizilazi iz zanemarivanja niza faktora kao što su: 1)Ustav iz 1974. jeste ostavio mogućnost nacionalnog samopredjeljenja, ali po nizu odredbi istog tog Ustava bi ponašanje republičkih vlasti, ali i drugih subjekata tokom raspada, objektivno moglo biti ocijenjeno kao izdajničko djelovanje (prekrajanje granica, smjene pokrajinskih rukovodstava, neprecizne instrukcije procedura za referendum, odustajanje od samoupravljanja i socijalizma i sl.) 2)Neuvažavanje niza unutrašnjih i spoljašnjih faktora koji su uslovili nastanak Ustava iz 1974. ili prosto rečeno Ustav je usvojen 1974. a ne 1943. Drugo vrijeme, drugi problemi. 3)Zdravorazumski gledano nikakav Ustav ne bi mogao spriječiti separatizam i odvajanje kao objektivne materijalne procese  iako se vremenom nametnulo pojednostavljeno tumačenje da je Ustav glavni uzrok koji je omogućio djelovanje separatista.

Izvor: historija.ba

Mnogo se pisalo o bojkotu opozicije i o isključenju određenog broja ljudi zbog pripadnosti kvislinškim formacijama, ali se pri tom zaboravlja da je zbog davanja prava ženama mnogo više proširena izborna baza naročito u odnosu na predratne izbore, što opet znači da je broj birača mnogo veći u odnosu na predratni period. Vrlo čudna odluka za nekog ko bi po današnjim interpretacijama trebao biti totalitaran. Ovdje treba podvući da su izbori po kriterijumima savremene buržoaske demokratije svakako bili problematični, ali je teško odbaciti demokratski potencijal AVNOJ-a u odnosu na predratnu praksu. Ljudi su angažovani na radu u politici i u donošenje odluka kroz NOO, proširena su izborna prava na žene, a i nacionalno ugnjetavanim je dopušteno da se izraze što je svako doprinijelo popularnosti NOP-a, naravno ne treba isključiti ni oportunizam određenog broja ljudi koji je prišao NOP u kao pobjedničkoj strani. Problem dijela opozicije i jeste što su njihova uglavnom konzervativna gledišta bila jako bliska ili srodna idejama u čije ime su fašisti i dosta brojan aparat lokalnih fašističkih pomoćnika divljali četiri godine po Jugoslaviji, a ne treba zanemariti ni kompromitovanost liberalnih ideja u kontekstu Velike krize 1930-ih. Stavljanjem izbora 1945. u širi istorijski kontekst jasno je da oni pripadaju specifičnom tipu političke kulture koji se razvio ranije. Opozicija se i prije rata žalila na prevare (i danas se žali), kraljevi su izbore i ustavna rješenja prilagođavali svojoj ličnoj vlasti i autoritarnim koncepcijama još u Kraljevini Srbiji. A i liberalni ideološki uzori tog vremena poput Švajcarske, Francuske ili Britanije su još imali neka ograničenja prava glasa ili su puna građanska prava uskraćivali većinskom stanovništvu - stanovnicima kolonija. Upravo je NOP u veoma ograničeno demokratsko iskustvo unijela nove demokratske prakse i rješenja. Republikanizam, nacionalna ravnopravnost i prava žena su demokratski standard danas, tad nisu bili, ali su zahvaljući NOP-u postali. Otvoreno govoreći da je vlast nove Jugoslavije ostala na političkim rješenjima do 1945. teško bi neki pošten liberal mogao naći zamjerke promjenama koje su se desile.

Dakle objektivno danas je problem nešto drugo, a to su zadiranja revolucionarne vlasti nakon završetka rata u domen svojine i vlasničkih odnosa, odnosno produbljivanje revolucije u socijalističku fazu. Iako su određeni zahvati u domen svojine postojali još tokom rata oni su rezultat logike rata i korišćenja imovine saradnika okupatora. Takav termin stoji u originalnim dokumentima i više odgovara duhu vremena i namjeri donosioca odluka od modernog razvodnjavanja namjere upotrebom proizvoljnijeg termina politički protivnik. Ali ograničenja vlasništva su postojala i recimo u SAD gdje je državna vlast za potrebe rata ograničavala prava raspolaganja svojinom. Insistiranje na nekoj građansko-pravnoj proceduri od strane civilne i vojne vlasti jedne gerilske države izložene nezamislivim ratnim poteškoćama predstavlja posebnu vrstu aistoričnog ideološkog sljepila.

Čak ni oduzimanje ratnog profita ne bi trebalo biti problematično jer se dešavalo u uslovima gdje okupator i saradnici ni sami nisu poštovali vlasničke odnose i zakonske propise (ustaše su otvoreno pljačkale Srbe i Jevreje, a i o drugim fašističkim vojskama postoje istraživanja) ili su ih mijenjali po potrebi i gdje su uslovi rata često bili stravični ili gdje je cvjetala špekulacija i crna berza. Generalno je problematično osporavati opravdanost ovih mjera čak i po liberalnim aršinima jer se uglavnom ne radi ni o kakvom fer i zakonskom poslovanju. Dakle živimo u vrijeme apologije kapitalističkog principa nepovredivosti privatne svojine bez obzira na kontekst vremena u kome se nešto desilo. Antifašizam nema šansu kad je imovina u pitanju.

Nakon 1945. počela je nacionalizacija koja je dovela do potpune promjene ekonomskog sistema i kopiranja sovjetskog modela što je već pitanje poratnog razvoja Jugoslavije. Može se reći da AVNOJ ima svoju ulogu u tom procesu i da je predstavljao prvu fazu jugoslovenske revolucije gdje je trebalo riješiti demokratske zahtjeve što je uglavnom i riješio u skladu za zahtjevima svog vremena i omogućio da se u sljedećoj fazi krene u izgradnju socijalističkog sistema što je i urađeno u skladu sa dominantnom staljinoidnom praksom. Tako  su  demokratska rješenja i procedure  privremeno zaboravljena do početka 1950-ih kada će jugoslovenski politički sistem krenuti u izgradnju drugačijeg okvira (radnički savjeti i kasnije delegatski sistem) što je bilo više u duhu radničke demokratije, socijalizma, ali i ratne prakse jugoslovenskih partizana. 

Dužnost komunista danas i dalje ostaje odbrana svih progresivnih tekovina jugoslovenske revolucije. Ta odbrana danas nije samo protiv desničara i ideologa vladajuće klase kapitalističkih država nastalih raspadom socijalističke Jugoslavije, već i šire ofanzive kapitalističke klase na radnička i demokratska prava. Nezapamćena kriza globalnog kapitalizma ponovo prijeti ograničavanjem ili ukidanjem demokratskih prava, nacionalnom ugnjetavanju, pogledajmo samo primjer palestinskog naroda kao i ugnjetavanju žena. AVNOJ nam i danas pokazuje put da radni narod samo kroz masovnu borbu i političko organizovanje u radničku partiju može da se bori za radna i demokratska prava kao i za drugačije socijalne odnose u interesu radne većine.