Ovo je prevod članka koji je objavio Révolution (francuska sekcija Internacionalne marskističke tendencije), i predstavlja pregled Pariške komune: njen herojski uspon, tragični pad i lekcije za današnje revolucionare. O ovim grandioznim događajima ćemo detaljnije govoriti tokom objavljivanja Marksovog Građanskog rata u Francuskoj (The Civil War in France) u izdanju Wellred Books. O ovome događaju možete dodatno čitati ovdje i besplatno se registrovati ovdje.

Pariška komuna jedna je od najznačajnijih epizoda u istoriji francuske radničke klase. Između ustanka 18. marta i "Krvave nedjelje" krajem maja, Parizom su vladali demokratski organi radnika koji su pokušali reorganizovati društvo na potpuno novim osnovama - bez eksploatacije i ugnjetavanja. Lekcije ovih događaja su i danas jako važni.

Napoleon III je 20 godina ranije, tokom vojnog puča 02. decembra 1851. godine, preuzeo vlast. Isprva, njegov režim je izgledao nedodirljiv. Radničke organizacije su bile pod represijom. Ali do kraja 1860-ih, carski režim je bio ozbiljno uzdrman iscrpljivanjem ekonomskog rasta, posljedicama ratova (Krim, Italija, Meksiko) i ponovnim usponom radničkog pokreta. Samo novi rat i brza pobjeda mogli su odgoditi pad "Napoleona Malog". U julu 1870. godine on je proglasio rat Bizmarkovoj Prusiji.

Rat i revolucija

Rat često dovodi do revolucije. I za to postoji dobar razlog: rat odjednom ljude izbaci iz njihove dnevne rutine i baci ih u arenu velikih istorijskih akcija. Mase puno pažljivije, nego u mirnodopsko vrijeme, prate ponašanje državnika, generala i političara. Ovo je posebno tačno u vrijeme ratnih poraza. Međutim, vojna ofanziva Napoleona III se brzo pretvorila u potpuni fijasko. Blizu Sedana, 02. septembra, Bizmarkova vojska je uhvatila cara zajedno sa 75.000 vojnika. Masovne demonstracije u Parizu zahtijevale su kraj carstva i proglašavanje demokratske republike.

Pod ovim uličnim pritiskom, "umjerena" republikanska opozicija je 04. septembra proglasila republiku. Uspostavljena je "vlada nacionalne odbrane". Žil Favr, ministar vanjskih poslova, i buržoaski republikanac je pompezno objavio da "niti pedalj zemlje, niti kamen iz naše tvrđave" neće biti predan Prusima.

Njemačke trupe su vrlo brzo opkolile Pariz i stavile grad pod opsadu. U početku je pariška radnička klasa dala podršku novoj vladi, sve u ime "jedinstva" protiv strane vojske. Naknadni smjer događaja je raspršio ovo jedinstvo i razotkrio suprotstavljene klasne interese.

U stvarnosti, Vlada nacionalne odbrane nije mislila da je moguće pa čak ni da je poželjno braniti Pariz. Kao dodatak regularnoj vojsci, stvorena je Nacionalna garda, milicija od 200 000 ljudi koja se stavila u odbranu grada. Ali ovi naoružani radnici unutar Pariza su predstavljali veću opasnost za interese francuskih kapitalista nego strana vojska nadomak grada. Vlada je smatrala da je najbolje što prije kapitulirati pred Bizmarkom. Međutim, zbog borbenog raspoloženja Nacionalne garde, vlada nije mogla javno obznaniti svoje namjere. Ministar i general Trošu je računao na ekonomske i socijalne efekte opsade kako bi razbio otpor pariških radnika. Vlada je željela da kupi vrijeme; dok je javno objavila spremnost na odbranu Pariza, ušla je u tajne pregovore sa Bizmarkom.

Kako su nedjelje prolazile, neprijateljstvo pariških radnika prema vladi je raslo. Kružile su glasine o pregovorima sa Bizmarkom. Pad Meca 08. oktobra izazvao je nove masovne demonstracije. Nekoliko jedinica Nacionalne garde je 31. oktobra napalo i privremeno okupiralo Gradsku vijećnicu. U tom trenutku, radnička masa još uvijek nije bila spremna za odlučujuću ofanzivu protiv vlade. Izolovana pobuna je vrlo brzo ostala bez energije.

U Parizu je opsada imala stravične posljedice. Razbijanje opsade bio je hitan zadatak. Nakon neuspjeha osvajanja sela Buzenval 19. januara 1871. godine, general Trošu nije imao drugog izbora nego dati ostavku. Zamijenio ga je Vino, koji je odmah objavio da više nije moguće poraziti Pruse. Svima je bilo jasno da vlada želi kapitulirati, što je i učinila 27. januara.

Parižani i seljaštvo

Na izborima za nacionalnu skupštinu u februaru, glasovi seljaštva su veliku većinu glasova dali monarhistima i konzervativnim kandidatima. Nova skupština je imenovala Adolfa Tjera, zakletog reakcionara, kao premijera. Sukob između Pariza i "ruralne" skupštine je bio neizbježan. Ali dižući svoju glavu, kontrarevolucija je dala snažan podstrek Pariškoj revoluciji. Naoružane demonstracije Nacionalne garde su se povećale, podržane od strane najsiromašnijih slojeva populacije. Naoružani radnici su proglasili Tira i monarhiste kao izdajnike i pozvali na "sveopšti rat" za odbranu republike.

Nacionalna skupština je stalno provocirala Parižane. Opsada je mnoge radnike ostavila bez posla; naknada pripadnicima Nacionalne garde je jedino što ih je dijelilo od gladi. Međutim, vlada je ukinula naknadu za svakog pripadnika garde koji nije mogao dokazati da mu je onemogućen rad. Vlada je proglasila da se u roku od 48 sati mora platiti kirija i svi dugovi. Ove i druge mjere su najviše pogodile siromašne, ali su dovele i do radikalizacije srednje klase.

Vladina predaja Bizmarku i prijetnja restauracije monarhije su doveli do transformacije Nacionalne garde. Izabran je "Centralni komitet federacije Nacionalne garde" koji je predstavljao 215 bataljona opremljenih sa 2.000 topova i 450.000 pušaka. Novi zakoni su usvojeni predviđajući "apsolutno pravo Nacionalne garde da bira svoje vođe i da ih opoziva čim izgube povjerenje svojih birača". Ovaj Centralni komitet i odgovarajuće strukture, na nivou bataljona, su predvidjele sovjete radnika i vojnika koji su se pojavili u Rusiji tokom revolucija 1905. i 1917. godine.

Novo vođstvo Nacionalne garde je uskoro dobilo priliku da testira svoj autoritet. Dok se pruska vojska pripremala da uđe u Pariz, desetine hiljada naoružanih Parižana se skupilo s namjerom da spriječi napad. Centralni komitet je reagovao sprečavanjem borbe za koju, još uvijek, nije bio spreman. Nametanjem svoje volje po ovome pitanju, Centralni komitet je pokazao da njegov autoritet priznaje većina Nacionalne garde i stanovnika Pariza. Pruske trupe su okupirale dio grada tokom dva dana, a potom su se povukle.

18. mart

"Ruralnom narodu" skupštine, Tjer je obećao restauraciju monarhije. Ali njegov neposredni zadatak bio je ukidanje "dvojne vlasti" koja je postojala u Parizu. Topovi pod kontrolom Nacionalne garde, a posebno na Monmartru, simbolizovali su prijetnju kapitalističkom "redu". 18. marta, u 3 sata ujutro, 20 000 vojnika i žandara, pod vođstvom generala Lekomta, poslani su da preuzmu te topove. To je učinjeno bez mnogo poteškoća. Međutim, komandanti ove vojne ekspedicije nisu razmišljali o transportu topova. Bilo je 7 sati, a timovi još uvijek nisu bili stigli. U Istoriji komune (Histoire de la Commune) Lepeletje opisuje šta se dogodilo:

"Prije nego što je alarm počeo da zvoni, čuli smo zvuk marširajućih bubnjeva na Klinjankur cesti. Ubrzo je došlo do promjene scene kao u pozorištu: sve ulice koje su vodile do Butea su bile ispunjene drhtavom masom ljudi. Žene su činile većinu; bilo je i djece. Izolovani pripadnici Nacionalne garde su izašli s oružjem i krenuli prema Šato Ružu."

Vojnici su bili okruženi rastućom masom. Stanovnici ovog distrikta, pripadnici Nacionalne garde i Lekomtovi ljudi su bili pritisnuti. Neki vojnici su se otvoreno bratimili sa pripadnicima garde. U očajničkom pokušaju da povrati autoritet, Lekomt je naredio svojim ljudima da pucaju na masu. Niko nije pucao. Vojnici i pripadnici garde su se potom zagrlili. Ubrzo su Lekomt i Kleman Tomas uhapšeni. Ljuti vojnici su ih ubrzo nakon toga pogubili. Kleman Tomas je bio poznat po pucanju na pobunjene radnike u junu 1848. godine.

Tjer nije predvidio dezertiranje svojih trupa. Panično je napustio Pariz. Naredio je vojsci i službenicima da potpuno napuste grad i okolna utvrđenja. Želio je vojsku držati dalje od revolucionarne "zaraze". Nekolicina vojnika, neki otvoreno neposlušni, uzvikujući revolucionarne slogane, su se neorganizovano povukli prema Versaju.

Kolapsom starog državnog aparata u Parizu, Nacionalna garda je zauzela sve strateške tačke u gradu bez značajnijeg otpora. Centralni komitet nije imao ulogu u ovim događajima. Ipak je, 18. marta, otkrio da je postao de facto vlada novog revolucionarnog režima zasnovanog na oružanoj vlasti Nacionalne garde.

Kolebanje Centralnog komiteta

Prvi zadatak kojeg je većina članova Centralnog komiteta sebi postavila jeste da se riješe vlasti. Naposlijetku, kako su rekli, nemamo „zakonskih ovlasti” da vladamo! Nakon dugih rasprava, Centralni komitet je nevoljno odlučio da ostane u gradskoj opštini tih „nekoliko dana” dok se ne organizuju opštinski (komunalni) izbori.

Bitniji problem s kojim se Centralni komitet tada suočio bila je vojska koja je išla ka Versaju, predvođeni Tjerom. Odo i Duval su predložili da Nacionalna garda odmah izvrši marš na Versaj, da slomi ono malo snaga koje su Tjeru bile na raspolaganju. Ali niko ih nije poslušao. Većina Centralnog komiteta je smatrala da je bolje da „ne izgledaju kao agresori”. Centralni komitet činili su, u najvećoj mjeri, ljudi koji su pošteni ali i veoma umjereni, čak i previše umjereni.

Energija Centralnog komiteta bila je potrošena na duge pregovore oko datuma kada će se održati i načina na koje će se sprovesti opštinski izbori. Napokon su dogovoreni za 26. mart. Tjer je iskoristio dragocjeno vrijeme u svoju korist. Uz Bizmarkovu pomoć, vojska koja se okupila u Versaju bila je dodatno pojačana trupama i oružjem, s ciljem da izvrše napad na Pariz.

Noć uoči izbora, Centralni komitet Nacionalne garde je izdao deklaraciju u kojoj je sažet duh samo-požrtvovanosti i poštenja koji karakterišu novi režim:

"Naša misija je završena. Ustupićemo naše mjesto u opštini novoizabranim predstavnicima, vašim pravim predstavnicima."

Centralni komitet dao je samo jedan savjet glasačima:

"Ne zaboravite činjenicu da su ljudi koji će vam najbolje služiti oni koji su među vama, žive život kao i vi, pate od istih bolesti kao i vi. Čuvajte se onih ambicioznih i skorojevića […] Čuvajte se onih što puno pričaju, a nesposobni su za akciju […]"

Program opštine

Novoizabrana Pariška komuna zamijenila je komandu Nacionalne garde na mjestu službene samouprave revolucionarnog Pariza. Većina od njenih 90 članova mogu se opisati kao „lijevi republikanci”. Militanti Međunarodnog udruženja radnika (koje je vodio, između ostalih, i Karl Marks) i blankisti (energični ali politički zbunjeni ljudi) su zajedno činili skoro četvrtinu izabranih službenika Komune. Nekoliko izabranih desničara napustili su poziciju uz razne izgovore.

Pod komunom, sve privilegije starijih državnih službenika bile su ukinute. Preciznije, donesen je dekret kojim se odlučuje da plata za njihovu uslugu ne smije biti veća od plate jednog kvalifikovanog radnika. Takođe, mogu biti opozvani u bilo kom trenutku.

Kirije su zamrznute. Napuštene fabrike su stavljene pod kontrolu radnika. Poduzete su mjere da se ograniči rad noću i da se obezbijedi izdržavanje siromašnih i bolesnih. Komuna je objavila da želi da „stane na kraj anarhističkom i pogubnom takmičenju između radnika u korist kapitalista”. Nacionalna garda bila je otvorena za sve ljude sposobne za služenje vojske i organizovana je striktno po demokratskim principima. Regularna vojska „odvojena od ljudi” proglašena je nezakonitom.

Crkva je bila odvojena od države a religija proglašena za „privatnu stvar”. Smještaj i javne zgrade su oduzete i date beskućnicima, javno obrazovanje je bilo dostupno za sve, kao i mjesta za kulturu i obrazovanje. Strani radnici su smatrani saveznicima u borbi za „univerzalnu republiku”. Sastanci su održavani danju i noću; hiljade običnih muškaraca i žena su raspravljali o tome kako bi se različiti aspekti društvenog života trebali organizovati zarad „zajedničkog dobra”. Karakteristike novog društva koje se formiralo u Parizu bile su jasno socijalističke.

Poraz

Istina je da su komunari pravili mnoge greške. Marks i Engels su ih kritikovali – s pravom – zato što nisu preuzeli Banku Francuske, koja je nastavila isplaćivati milione franaka Tjeru, koje je on iskoristio za naoružanje i reorganizaciju svoje vojske.

Isto tako, prijetnja iz Versaja potcijenjena je od strane Pariške komune, koja ne samo da nije pokušala da napadne – bar ne do prve sedmice aprila – nego čak nije ni ozbiljno pripremila odbranu. Drugog aprila odred pripadnika Pariške komune, koji su išli ka Kurbvoi, napadnut je i gurnut ka Parizu. Zatvorenici u rukama Tjerovih snaga bili su pogubljeni. Idućeg dana, pod pritiskom Nacionalne garde, Komuna je izvršila napad na Versaj. Ali uprkos entuzijazmu njenih bataljona, nedostatak vojne i političke pripreme je osudio ovaj napad na propast. Vođe Pariške komune su vjerovali da će se, kao i 18. marta, versajska vojska okupiti oko komune čim ugledaju Nacionalnu gardu. To se nije desilo.

Ova prepreka izazvala je širenje talasa defetizma po Parizu. Odlučni optimizam prvih nekoliko sedmica zamijenilo je raspoloženje iščekivanog poraza, naglašavajući podjele na svim nivoima vojne komande. Naposlijetku, versajska vojska je ušla u Pariz 21. maja. U Gradskoj vijećnici, Komuna je, i to u ključnom trenutku, ostala bez ozbiljne vojne strategije. Jednostavno je prestala da postoji, odrekla se svih odgovornosti u korist potpuno neefikasnog Komiteta javnog spasa.

Vojnici Nacionalne garde bili su u „svojim kasarnama”, bez centralizovane komande. Ova odluka je spriječila svaku moguću koncentraciju snaga Pariške komune sposobnih da se odupru pritisku versajskih trupa. Komunari su se borili velikom hrabrošću, ali su postepeno potisnuti  na istok grada, i naposlijetku poraženi 28. maja. Posljednji komunari koji su pružili otpor upucani su na 20. arondismanu, kod „zida federalaca”, koji se još uvijek može vidjeti na groblju Per Lašez. Tokom „krvave nedjelje”, Tjerove snage masakrirale su najmanje 30.000 muškaraca, žena i djece, a zatim još oko 20.000 dodatnih žrtava tokom narednih sedmica.

Radnička država

Pariška komuna je bila prva radnička vlada u istoriji. U „Građanskom ratu u Francuskoj”, Marks je objasnio da je Komuna dokazala sljedeće: radnici „ne mogu (…) biti zadovoljni preuzimanjem postojećeg državnog aparata i upravljanjem tim instrumentom na njihov način. Prvi uslov za održavanje političke moći je (…) uništavanje ovog instrumenta klasne dominacije”. Upravo tako, komunari su pokušali izgraditi novu državu – radničku državu – na ruševinama kapitalističke države (u Parizu). Time su pokazali osnovne karakteristike radničke države: nema birokratije; nema vojske odvojene od naroda; nema službenika sa povlasticama; biranje i smjenjivanje svih službenika, itd.

Pariška komuna nije imala vremena da učvrsti svoju vlast. Njena izolacija – u još uvijek većinski seljačkoj Francuskoj – je po njih bila kobna. Danas, upravo suprotno, većina ljudi u društvu su najamni radnici. Ekonomski temelji socijalističke revolucije su mnogo zreliji nego u 19. vijeku. Stoga je na nama da stvorimo socijalističko, slobodno i demokratsko društvo za koje su se Komunari borili i dali živote.