U Jugoslaviji i Kini je tok događaja nešto drugačiji, iako ne fundamentalno, u odnosu na ostatak istočne Evrope. Posle potčinjavanja Jugoslavije silama nemačkog imperijalizma, borba za nacionalno oslobođenje protiv stranog okupatora je počela da se razvija. Ona je imala široku bazu zbog jugoslovenske tradicije i borbe njenih naroda protiv turske i austro-ugarske dominacije pre i tokom Prvog svetskog rata.
To je rezultovalo seljačkom bunom i gerilskom borbom u planinama. U "normalnim" okolnostima takva borba bi mogla završiti samo pobedom buržoazije i mogućnošću zemljišne reforme, čak i ako bi bila dovedena do uspešnog završetka. Ali, dominantni uzroci toka događaja naše epohe leže u pobedi "Oktobra" i distroziji revolucije od strane birokratije. Sa jedne strane, pozadina snažne "radničke države" (iako u degenerisanom obliku), i sa druge zastrašujuća dekadencija kapitalizma-imperijalizma na svetskom nivou i nesposobnost lokalne buržoazije da reši bilo koji od domaćih nacionalnih ili demokratskih problema sa kojima se zemlja suočavala, poslužili su da gurnu mase u pravcu socijalističke revolucije. Opet, distrozija revolucije rezultovala je zanimljivom deformacijom borbe na strani lokalnih agentura staljinizma.
Seljaštvo ne može igrati nezavisnu ulogu. Ono mora pratiti jednu ili drugu od osnovnih klasa modernog društva. Za razliku od klasične marksističke teorije u prošlosti, borba je počela tako što su se male grupe radnika i staljinističko vođstvo odmetnuli u planine i organizovale seljački rat za nacionalno oslobođenje. Veliku većinu partizanskih oslobodilačkih snaga činilo je seljaštvo. Njihova priroda pokazala se u građanskom ratu koji je počeo pod okupacijom, u kome je Mihajlović [1], predstavljao kapitalističku i višu srednju klasu (tačnije njene ostatke koji se nisu u potpunosti prodali nemačkom imperijalizmu). Bonapartistička birokratija, bazirajući se na seljaštvu, vodila je borbu pod maskom nacionalnog "narodnog fronta" sličnog onakvim kakvi su kasnije uspostavljani u istočnoj Evropi. Osim velikih gradova, velike površine su bile pod kontrolom Tita pred kraj rata, iako je pomoć Crvene Armije bila neophodna za pohod na Beograd.
Kako bilo, događaji u Jugoslaviji su se drugačije odvijali od onih u istočnoj Evropi. U drugim zemljama istočne Evrope partizani su uglavnom bili vrlo slabi, nepostojeća ili grupacija u embrionskoj fazi razvoja kada je stigla Crvena Armija. U onim u kojima je postojao masovan otpor, bilo je specijalnih okolnosti kojih nije bilo u Jugoslaviji.
Značajna razlika između Jugoslavije (kao i Kine) i ostatka istočne Evrope leži u činjenici da su Tito i jugoslovenski staljinisti uspostavili nezavisnu osnovu države pre dolaska Crvene Armije. Imali su podršku velikog dela masa u revolucionarnoj borbi koju su otpočeli. Stoga je pokušaj ruske birokratije da uspostavi čvrstu kontrolu naišao na dovoljno snažan otpor Jugoslovena. Oni nisu bili toliko zavisni od Moskve koliko su bile druge satelitske partije na istoku.
U samom Sovjetskom Savezu konflikti su neizbežno izbili između nacionalnih republika i staljinističke birokratije zbog velikoruske tendencije za centralizacijom i birokratskim ugnjetavanjem zarad interesa moskovske klike. U Ukrajini, Gruziji, Azerbejdžanu, GV republici, protivljenje nacionalnom ugnjetavanju razvilo se u svim ruskim republikama protiv ovog ekonomskog i kulturnog gušenja. U Ukrajini posebno, ugnjetavanje se razvilo do tolikog stepena da je Trocki stvorio slogan Nezavisne Socijalističke Sovjetske Ukrajine. Protivljenje masa republici je bilo toliko da je nametnuto staljinističko rukovodstvo moralo da bude prošišćeno i pobijeno da bi se konsolidovala vlast birokratije.
Do dan danas nacionalno pitanje ostaje ključno pitanje u borbi protiv birokratije. Stoga Staljinova težnja da pretvori istočnu Evropu u izvor koristi za rusku birokratiju putem privilegovanih i eksploatatorskih sporazuma i subordinacije interesa privreda ovih zemalja ekonomskim potrebama moskovske birokratije morala je da probudi protivljenje masa, koje je moralo da dobije odjeka čak i u dominantnim staljinističkim partijama. Na ovom tlu je sukob između moskovskog i jugoslovenskog staljinističkog režima iznikao. Na ovom pitanju je jugoslovenska birokratija, zahvaljujući nezavisnoj državnoj bazi uspela da porazi Kremlj.
Čak i uz okrutnu blokadu Kominforma, paradoksalno zbog tenzija između istoka i zapada, uspela je da održi ravnotežu. Nacionalno pitanje je ono što objašnjava osnovu jugoslovenskog otpora. Jugoslovenska birokratija je želela da zadrži status malog partnera radije nego da bude marionetska država Moskve. Tamo gde ukrajinske i gruzijske birokrate nisu uspele, ona je imala šansu.
U drugim državama istočne Evrope sa opozicijom se činilo otprilike isto što i sa opozicijom u nacionalnim državama Sovjetskog Saveza. Vodeći elementi, kao Gomuka [2], Rajk, Kostov bili su ubijeni ili uhapšeni a državni aparat pročišćen od vrha do dna da bi bio doveden u red kao poslušni instrument Moskve. Pokušaj u Jugoslaviji je, ipak, završio hapšenjem moskovskih staljinističkih agenata Žujobića i Herbranga.
Da li razlaz između Tita i Staljina znači da je jugoslovenski režim prestao da bude staljinistički? Režim ostaje jugoslovenska varijanta ruskog staljinizma. Staljinizam znači totalitarni režim sa privilegovanom birokratskom kastom nametnutom nad ekonomskom bazom radničke države. Sa ovom ili onom razlikom, ovom ili onom modifikacijom, ipak je jugoslovenski režim nalik ruskom, kao što je Dolfuskov režim u maloj Austriji bio nalik Hitlerovom i Musolinijevom.
Na isti način kao što je moguće da postoje različite varijante fašističkih režima u različitim zemljama, tako pod datim okolnostima može biti različitih staljinistikih režima, različitih demokratskih buržoaskih država i različitih oblika radničkih država koje odgovaraju normama.
Presudni za našu karakterizaciju režima su: prvo, osnovne socijalne karakteristike... radnička država, kapitalistička država, feudalna država, robovlasnička država, itd., drugo, iako i dalje od vitalnog značaja, politička superstruktura. U slučaju kapitalističkih država... fašistička, demokratska, imperijalistička, kolonijalna, itd., u slučaju radničke države... birokratizovana ili radnička demokratija. Po ovoj osnovi Jugoslavija ostaje deformisana radnička država. Marksisti podržavaju borbu jugoslovenskih masa protiv šovinističkog nacionalnog ugnjetavanja od strane ruske birokratije, baš kao što mi podržavamo borbu Ukrajine ili Poljske za slobodu od dominacije Moskve.
U samoj Jugoslaviji Četvrta Internacionala mora da se bori za zbacivanje jugoslovenske birokratije sredstvima političke revolucije. Zahtevi ove političke revolucije biće da se kontrola stavi u ruke masama kroz režim radničke demokratije, da kao minimum budu pravo da se slobodno participira u celokupnom političkom životu - za sve tendencije radničke klase, eliminacija privilegija birokratije, vraćanje prava na štrajk, itd.
Jugoslovenski režim po svom izgledu i metodima ostaje na stazi staljinizma pre nego revolucionarnog marksizma. Pritisak staljinizma primorava jugoslovensku birokratiju da ekstenzivno koristi marksističku kritiku Staljina. Verbalne egzibicije u levo ništa više ne transformišu taj režim u zdravu radničku državu nego što ponekad ispravne staljinističke kritike kapitalizma pretvaraju staljinistički režim u istinsku marksističku struju. Na sličan način na koji staljinistički režim ostaje centristička struja, tako je i sa jugoslovenskom birokratijom.
Ova birokratija je svežija od moskovske. Verovatno ima i veću podršku među radnicima. Petogodišnji plan, kao i ruski u ranijim fazama, dobio je entuzijastičku podršku masa koje veruju da izgrađuju socijalizam. Ipak, već je diferencijacija toliko velika kao i u Rusiji za vreme prvih petogodišnjih planova. Osnovna fizionomija vladajuće klike odražava se činjenicom da je ostala vezana za teoriju socijalizma u jednoj zemlji - iako na nižem nivou, na osnovu male Jugoslavije, u poređenju sa ogromnim resursima Rusije.
Utopijska pozicija Jugoslovena, razdirana između mržnje birokratije sa istoka kapitalizma-imperijalizma sa zapada; pažljivo balansirajući na ovom antagonizmu da bi se održali, pokazana je prvim okršajima u borbi između SAD i SSSR. Patetična kapitulacija zapadnom imperijalizmu izražena kroz zahtev za posredovanjem Ujedinjenih Nacija u Koreji, najbolja je indikacija ne-marksističkog karaktera jugoslovenske birokratije.
Ne bazirajući se na internacionalizmu, kao druge male nacije, mogu samo da plutaju napred-nazad između moćnih sila, Rusije i Amerike, bez mogućnosti za nezavisnom ulogom. Samo internacionalistički stav mogao bi je spasti od beznačajne uloge koji Jugoslavija igra u Ujedinjenim Nacijama.
Skretanja ulevo, kao i staljinistička skretanja ulevo - u rečima - ne mogu promeniti fundamentalne odnose u Jugoslaviji. Ekonomska osnova Jugoslavije - zaostale zemlje koja nije mnogo razvijenija od Rusije pre industrijalizacije - donosi iste konsekvence birokratizacije razvijene u Moskvi.
Konvulzivnim zaokretima ulevo i udesno, ekonomska tendencija, zbog istih uzroka, imaće isti efekat. Jugoslovenski režim će sve više i više prilaziti moskovskom.
Jun 1951.
fusnote:
[1] Draža Mihajlović je bio vođa Četnika, gerilaca koji su sarađivali sa nacistima u akcijama protiv Titovih partizana.
[2] Vladislav Gomuka je bio generalni sekretar Poljske radničke partije od 1945-48. Smenjen je i zatvoren u periodu od 1951-54. Pušten je 1956. i postao je prvi sekreat partije do pobune 1970. Trajko Kostov, mađarski član KP preko 30 godina, i premijer 1948, streljan je kao "policijski agent" 1948. Laslo Rajk, dugogodišnji član mađarske KP, ubijen je kao "fašistički špijun".
