Neposredno po okupaciji Srbije, a u cilju mobilizacije ljudskih radnih potencijala i eksploatacije privrednih resursa (agrarnih, stočarskih, industrijskih, rudarskih i energetskih) i kultumo-prosvetnih dobara, nemačke vlasti u Beogradu organizovale su "Vojnu upravu okupirane Srbije" koja je, pored apsolutne nadredjenosti kvislinškim vlastima, a preko "Privrednog štaba" imala zadatak da toj "nemirnoj zemlji oduzme sve sto je moguće da bi nemački narod mogao da živi".[2] l zaista, ogromni, dobro organizovani, stručni i nadasve radikalni nemački okupacioni aparat pristupio je nemilosrdnoj, planskoj i temeljitoj pljački[3] celokupnog nacionalnog bogatstva Srbije.
Međutim, Julskim oružanim ustankom 1941. godine, nasilje, teror, progon građana, bezobzirno rušilaštvo i sistematska pljačka Trećeg rajha u Srbiji, ozbiljno su uzdrmani i njihov daljni proces doveden u pitanje, Nemačka je postala više nego zabrinuta, pa je Hitler odlučio da pored "nemilosrdnog vojnog udara po ustanicima", praćenog u istoriji neprimernim terorom, smeni "ne autoritativnu" kvislinšku i uspostavi "novu, gvozdenu, nemilosrdnu i operativnu vlast. Izbor je pao na armijskog generala i osvedočenog "nacističkog prijatelja" Milana Nedića.
Naime, Milan Nedić je "kao ministar vojske i mornarice vlade Kraljevine Jugoslavije, pred drugi svetski rat, otvoreno stao na stranu Nemačke, iskazujući u isto vreme velike simpatije prema Adolfu Hitleru"[4]. Početkom 1940. godine Nedić odlučuje da se obustavi dotadašnja nabavka "skupe vojne opreme u Londonu i Parizu i ista za zlato i gotovinska plaćanja kupi u Rimu i Berlinu"[5], Sarađujući i u zemlji sa fašističkim organizacijama (Dimitrija Ljotića) dolazi u sukob sa jugoslovenskim dvorom, pa je posle pismenog zahteva da se "Jugoslavija pridruži silama osovine", ukazom kneza Pavla od 6. novembra 1940. godine, "razrešen dužnosti i smenjen sa položaja ministra vojske"[6]. Na sednici vlade Kraljevine Jugoslavije, održanoj 28. aprila 1941. godine, u Tanturu (Bliski istok) analizirani su uzroci sloma države i njene vojske. Tom prilikom je konstatovano da je Milan Nedić "bio neuspešan komandant Treće grupe armija" koja je imala zadatak "da brani vitalno područje jugoslovenske Makedonije" i da je kao jedan od dugogodišnjih najviših vojnih rukovodilaca kriv za vratolomni "slom vojske kako zbog svojih propusta tako i zbog svoje germanofilnosti"[7].
Nemačka nije zaboravila usluge "nacionalnog srpskog Petena", pa je na predlog vojnog zapovednika "Wehrmachta" u Srbiji, generala Hainricha Dancklmenna mandat za formiranje pomenute vlade poverila "pouzdanom, odmerenom i energičnom vojniku, spremnom da se stavi na raspolaganje Trećem rajhu". Polaskan iskazanim izborom Berlina, general Milan Nedić, u svojstvu predsednika tek obrazovane "Vlade narodnog spasa", prvi put preko Radio Beograda obratio se javnosti 1. septembra 1941. godine. Dan pre toga bila je formirana ova vlada koja je smenila "komesarsku upravu" Milana Aćimovića kao neautoritativnu i nedoraslu iskušenjima ustanka u Srbiji. Govor naslovljen sa Deklaracija srpskom narodu, sadrži programske osnove vlade. Ton mu daje sam general Nedić, Deklaracija počinje u tipično nacionalističkom maniru, obraćanjem srpskom narodu sa: "Draga braćo i sestre".
Nedić i ovog puta, kao i kasnije, zadržava konstantno izvesne paradokse i ostaje dosledan u logičkim i političkim nedoslednostima. Najizrazitiji paradoks je taj da se u ime osvedočenog sprskog patriotizma i slobodoljublja zahteva pokornost okupatoru. General Nedić nikada nije zatajio činjenicu od koga je i u koje svrhe primio vlast. Kod njega nema frazeologije o "Volji naroda". Nedić je jasan od prvog istupa u javnosti - nemačka vojna sila poverila je njemu i ostalima vlast da bi ugušili ustanak i omogućili nesmetan nastavak eksploatisanja rudnog i ostalog bogatstva Srbije za račun Nemačke. Nedić neprestano, kao kakav tragični antički heroj zadržava pozu čoveka koji se žrtvuje sa punom svešću da će naići na moralnu osudu. On to i kaže: došao je na vlast da spasi narod od propasti. Rat je za Srbe okončan kapitulacijom vojske i najcelishodnije po njih je da u miru dočekaju njegov rasplet. Veliki neka se tuku za svoje interese a to se nas Srba ne tiče, jasna je poruka govora iz 1941. godine. Ipak, Nedić nije nepristrasni posmatrač rata, njegove simpatije i delatnost su bezrezervno na strani okupatora. U Deklaraciji vlade, osuđuju se elementi koji se bore protiv okupatora, jer time onemogućavaju opstanak srpskog naroda. Kod Nedića je kvislinštvo i njegova logika jasno od prve: "(...) vlada će se posvetiti daljem privrednom i socijalnom izgrađivanju Srbije i na taj način spasti jezgro srpskog naroda za njegovo jedinstveno i slobodno učešće u budućem mirnom izgrađivanju nove Evrope, zajedničke domovine, koja ima da pruži svakom narodu široke mogućnosti za slobodan razvoj njegovih snaga na dobro celine (...)"[8]
Tako Nedić idilično prikazuje život u budućoj "Novoj Evropi", u "novom poretku" u kome bi Evroazijom dominirale naci-fašističke sile. Prema Nediću srpski narod ceni viteško ponašanje Nemačke, pa će stoga sopstvenim snagama savladati rušilačke elemente u sebi, kako bi se nemačka vojska mogla posvetiti svojim zadacima.
Dakle, od prvog obraćanja javnosti predsednik "Vlade narodnog spasa" ne krije svoj osnovni zadatak: obezbediti mirnu pozadinu okupatoru kako bi on svim snagama mogao da ratuje na drugim frontovima.
Već 10. septembra, Nedić se ponovo oglašava, ovoga puta mnogo dramatičnije. U Poslanici srpskoj omladini, koju počinje patetično sa: "Omladino naša, deco slavnih predaka, sinovi otadžbine naše", on u ime patriotizma traži od omladine da prekine borbu protiv okupatora! Zašto? Zato što se mora "misliti srpski", "gledati srpski". Ustanak je, po viđenju Nedića, stvar uvezena, inostrana, suprotna interesima naroda. Još uvek on ne imenuje "elemente" koji vode ustanak niti ko su snage u inostranstvu koje ih podržavaju. Začuđujuća obzirnost ili oprez?
Nove kontradikcije i paradoksi Nedića: izgubljeni aprilski rat nije srpska već "jugoslovenska sramota", jer još je živ viteški duh srpskog naroda. U ime tog duha, treba obustaviti napade na okupatora i privredne objekte! Razume se, Nedića ne interesira suština pogubne i surove politike okupatora, odnosno njegove nemerljive pljačke nacionalnog bogatstva Srbije preko "privrednih objekata" za koje se on zalaže da budu očuvani i da nesmetano rade za ratnu mašineriju Trećeg rajha.
Neposredno po formiranju "vlade narodnog spasa" i prvog javnog obraćanja stanovništvu Srbije, Felliks Benzler, izaslanik Ministarstva spoljnih poslova Trećeg rajha i Milan Nedić, zvanično su se sastali 2. septembra 1941. godine u Beogradu. Tom prilikom, a prema naređenju nemačkih okupacionih vlasti, razrađena je platforma saradnje "srpskih borbenih formacija i jedinica Wehrmachta u uništavanju pobunjenika i na smirivanju naroda putem zastrašujućih mera i propagande". Nedić se obavezao da će odmah poduzeti najoštrije akcije protiv ustanika i Jevreja[9] i razviti svestranu propagandnu aktivnost u korist sila osovine.
Upravo u vreme kada je vođa Trećeg rajha Adolf Hitler, naredio Zapovedniku za Jugoistok da uguši ustanički pokret na jugoistoku Evrope: pre svega u Srbiji, da osigura saobraćajne linije i privredne objekte važne za nemačku ratnu privredu, a potom "najoštrijim marama uspostavi poredak", Nedić se po drugi put obratio javnosti, imajući, po njegovom mišljenju krivce za građanski rat. Paralelno sa javnim istupanjima, Nedić je, 18. septembra 1941. godine, obelodanio i uputstva "Srpske vlade narodnog spasa" o postupcima "prilikom zarobljavanja odmetnika" zasnovane pored genocida i na pogubnom antisemitizmu[10].
Međutim, u govoru od 15. septembra, nema ni reči o strahovitim odmazdama okupatora i kvislinga nad nedužnim narodom. Naprotiv, po njegovom mišljenju za građanski rat u Srbiji krivi su sami Srbi. Pa ipak, učestalo oglašavanje Nedića (tri puta u petnaest dana), jasan je pokazatelj lošeg stanja na terenu i po okupatora i po njegove saradnike. Nedić započinje govor u nacionalnom patosu, u pozi koju je često zauzimao i koju mu je državna propaganda nameštala: on-brižni otac, savetuje svoju decu-srpski narod, i sam naslov govora je jasan: Poslednja opomena srpskom narodu.
Za građanski rat su krivi oni "koji su se stavili u službu tuđinu, verujući da će danas u danima našeg stradanja, u državi bez slobode, najlakše ostvariti ciljeve Koje im komunizam propoveda (...)"[11].
Komunisti se ovde prvi put otvoreno imenuju kao krivci za građanski rat, dok nema ni pomena o aktivnostima vojnočetničkih odreda (Jugoslovenska vojska u otadžbini) pukovnika Mihailovića, iako oni u tom vremenu zajednički dejstvuju protiv nemačkih trupa u Zapadnoj Srbiji.
Osim pomenuta tri govora iz septembra i Apela upućenog za zimsku pomoć, pažnju zaslužuju novinski komentari koji su imali za svrhu podupiranje i dublje obrazlaganje Nedićevih izjava. Takvi tekstovi sakupljeni su u brošuri Osnovi pravog srpskog rodoljublja[12]. Iz samih naslova tekstova primetan je apsurd u cilju pravdanja saradnje sa okupatorom!
Nedić je u kvislinškoj štampi predstavljen kao antčki heroj upravo u vreme kada nemački dnevnik "Deutsche Nachruchten Bureau" (4. oktobra 1941) konstatuje da su okupacione vlasti u Srbiji "dobile u Nediću instituciju koja će sve protivnike oglasiti za razbojnike", a zatim ih "beskompromisnim merama odstraniti sa pobunom ugroženih područja". Draža Mihailović će optužiti Nedića za saučesništvo u streljanju Srba u Kragujevcu, Kraljevu i u Podrinju,a Ilija Šumenković, ambasador vlade Kraljevine Jugoslavije u Ankari, telegramom str- pov. 1326 od 26. oktobra 1941. godine obaveštava vladu u Londonu da je "Nedić doveden u situaciju da svojom nemogućom akcijom ubijanja Srba pomoću Srba teži uništenju naroda putem kaznenih ekspedicija"[13].
Uprkos pomenutom enormnom genocidu, Nedićeva propaganda aprilski slom i ustanak, uzima kao "znake vremena", kao povod za dublja preispitivanja, za prevrednovanje skorije prošlosti. Naročito je kritičan ton prema Jugoslaviji i njenom ekonomskom i političkom uređenju[14]. Tako se u članku "Živeti i umreti samo za milu, svetlu i jedinu majku Srbiju", pisanom kao rezime prvih 100 dana vlade, kaže da će u "budućoj Srbiji" važiti: "Niko bez hleba, niko bez krova, niko bez rada, mora biti načelo novog socijalnog reda, i kada rad postane osnovna građanska dužnost i socijalna funkcija i lik Srbije biće izmenjen"[15].
U vreme kada je u Vojvodini oduzeta zemlja Srbima - kolonistima i data folksdojčerima, kada su kvislinške vlasti isporučivale godišnje preko 300.000 tona pšenice, 600.000 tona kukuruza i oko 100.000 tona ječma i raži[16]. Nedićev režim je sprovodio infamnu politiku o srpskom selu.
Seljaštvo će biti temelj novog srpskog društva - tvrdila je Nedićeva propaganda. Seljaci su u svim desnim ideologijama viđeni kao osnova nacije (rase). Ovde nalazimo dobar primer anticivilizacijskog i nacional-romantičarskog pristupa jednom društvenom problemu. Seljaštvo je osnova srpske nacije, ono je Srbiju i ovoga puta (misli se na ugušenje ustanka 1941) spasilo. Nasuprot seljaštvu, obrazovani Srbi nadahnuti tuđim i pogrešnim idejama razbili su naciju i doveli je do sloma.
"(...) Kad smo zaboravljali mleko koje smo posisali na njivi, kad smo bežali od rodne grude u grad, u strani svet, u tuđu kulturu, zlo smo prolazili, redali smo neuspehe, doživljavali smo poraze i katastrofe.
Ovo iskustvo posvedočeno celom našom istorijom, ovo saznanje da država i sve tekovine duha, koji nam daju posebno obeležje među narodima, jesu gotovo isključivo delo samoukih i golorukih srpskih seljaka, daju pravo generalu Nediću da novi srpski patriotizam postavi odlučno i jasno na seljaštvu (...)"[17].
Nije nevažna ni kultizacija Nedića kao "oca nacije", "srpske majke" i stvaranja mita oko njegove ličnosti - General Nedić, poseduje "nepogrešivo osećanje" za stremljenja našeg nacionalnog bića, on je taj osećaj "posisao sa majčinim miškom" i razvio ga u vojničkoj službi naciji. On će, navodno okupiti naciju oko programa obnove, discipline, socijalne pravde. On je tvorac novonacionalnog. Vjeruju u nebuloze fantazmagorije.
Neosporno, kvislinška propaganda je stvarala i razvijala kult Nedića kao "oca nacije" sa ciljem bezgranične i sveukupne integracije Srbije u naci-fašistički "novi evropski poredak", uprkos činjenici što su upravo nosioci tog poretka - sila osovine - kršeći međunarodno ratno pravo, sprovodile surovu politiku totalnog uništavanja srpskog naroda. General Nedić je bio i "organizator i egzekutor te politike genocida, zbog čega je rešenjem ministarstva vojske i mornarice Kraljevine Jugoslavije Dj.br. 205 od 25, decembra 1941. godine lišen čina generala, a ukazom kralja Petra II Dj.br 402/1 od 29, avgusta 1941, godine "valjanosti iskazanih priznanjem odličja i obeležja"[18]. Uostalom, Milan Nedić je i sam u svom pismu od 22. lebruara 1944. godine nemačkom generalu Felberilu, priznao svoje delo izdaje; "Više od dve godine časno i bez rezerve služim Trećem rajhu i njegovom besmrtnom vođi Adoffu Hitleru"[19].
Prema tome, gore navedena propaganda pokazala se kao zamagljivanje i pokušaj da se što bezbolnije prihvati okupacioni režim i omogući nesmetana pljačka prirodnih resursa, korišćenje radne snage za rad u Nemačkoj i odnošenje umetničkog i kulturnog blaga. Posebno je raskorak bio vidljiv u vezi izražene brige za seljaštvo kao fundament srpske nacije. Seljaci su bili izloženi kontribucijama u korist nemačke vojske i na selu se praktično nije vodila nikakva agrarna politika. Tako se gore iznete misli o patriotizmu zasnovanom na seljaštvu pokazuju kao obične ideološke magle.
Zanimljiva je pojava u okupatorskom aparatu i ministra prosvete i vera Velibora Jonića, poznatog fašiste još iz predratnog perioda. Ubeđeni nacionalista, ovaj profesor pokušavao je da pod okupacijom reformiše presvetu u autoritarnom duhu. U odnosu na govore formalnog šefa države, član njegovog kabineta u svojim istupima u javnosti pokazuje temeljitost, produbljenost i metodičnost. On je elokventni intelektualac, teoretičar koji poziva na "nacionalni i moralni preporod". Srbiji je potreban "novi čovek" koji ne sme biti internacionalno usmeren, jer je to pogubno za naciju. Škola i univerzitet imaju zadatak da odgoje "novog Srbina" koji će se ugledati na pretke od pre stvaranja Jugoslavije koju i Jonić doživljava kao sumrak Srpstva i njegovih pozitivnih vrednosti. Za ovo najveću krivicu snosi otuđena inteligencija koja se odrodila i odvojila od sela i seljaštva kao "zdravog naroda".
Međutim, Jonić prećutkuje činjenice daje upravo njegovo ministarstvo bilo glavni eksponent nemerljive pljačke kulturnog blaga Srbije i devastiranja njene prosvete. Pod nemačkom okupacijom i nedićevsko-jonićevskim kvislinškim sluganstvom uništeno je ili opljačkano 6.478 biblioteka, 1.670 škola, 30 fakulteta, 19 muzeja, 7 pozorišta, 52 pravoslavne crkve i manastira, 216 džamija, 63 sinagoge i preko 60 raznih naučnih ustanova[20]. Prema tome, u vreme pljačke, rušenja i temeljnog uništavanja kulturno-prosvetnog blaga, ustanova i institucija na prostorima Srbije, besčasne, ciničke, frivolne i farizejske su "analize" Velibora Jonića o stvaranju "novog, prosvećenog i kulturnog Srbina".
Međutim, Jonić za to ne mari. On, kao da se ništa pogubno ne događa u Srbiji, skolastički se bavi produbljenom kritikom individualizma i materijalizma kao zlih kobi evropske civilizacije, koje joj dolaze glave. Srbi su, misli Jonić, izneverili sebe prihvatanjem te civilizacije, jer su presekli svoje korene, čvrste narodne korene, što je za svaki narod pogubno, i škola je kao i čitavo društvo negovala pogrešne ideje i stvarala loš obrazac za omladinu. Cilj prosvetne reforme kojoj je Jonić stajao na čelu, bio je da se omladina vaspita u duhu narodnih tradicija i državnih potreba. Škole bi trebalo da stvore "idealni tip srpskog mladića i srpske devojke".
Nacionalsocijalistička retorika, naročito je prisutna u Jonićevom predavanju nastavnicima beogradskih škola na Kolarčevom narodnom univerzitetu oktobra 1941. godine:
"(...) Spašćemo mi srpski narod, ako treba i protiv njegove volje! Jer smo duboko uvereni u životnu snagu srpskog naroda, jer verujemo u njegovu misiju u ovom delu sveta (...). Neka svaki onaj iz naših redova koji nije dostojan, ili koji ne oseća u sebi snagu da primi teret našeg nacionalnog preporoda, neka taj ide sam iz naših redova i neka ne čeka da ga putem vlasti, ili radi zaštite dostojanstva našeg staleža, mi isključujemo!"[21].
U gornjem odlomku govora nastavnicima nalazimo temeljne postavke nacističke teorije: "životna snaga naroda", "rasna čistoća" kao osnovi "srpstva", odnosno građan-skog prava, "misija" u svetu (jednom delu sveta), "spašavanje naroda" (od uticaja jevrejsko-materijalističkog duha, "komunističkog internacionalizma" itd.). Pri tom treba naglasiti i to, da Jonićeva reforma nikada nije zaživela osim što se tiče progona naci-fašizmu nepodobnog profesorskog kadra.
Posebno je ciničan Jonićev komentar Uredbe o Univerzitetu, koje je donelo ministarstvo na čijem je čelu bio. Pravi smisao ove uredbe bilo je temeljno čišćenje Beogradskog univerziteta od profesora i studenata rezervisanih prema unakaženoj naci-fašističkoj ideologiji i kvislinškom državno-politicijskom aparatu. Uprkos izjavi da se uredbom daju najšira prava i samostalnost univerzitetu, iz analize teksta proizilazi suprotno. Tako npr. pod izgovorom da se rektor i profesori rasterete administriranja, ukinuta je samouprava univerziteta uvođenjem "administrativnog direktora" koga postavlja vlada i koji se bavi administracijom, disciplinom i radom na univerzitetu, upravlja legatima itd. Zaključak ovog Jonićevog članka sam po sebi je poražavajući:
"(...) Samo nacionalno ispravnim nastavnicima i studentima biće mesta na Beogradskom univerzitetu"[22].
Svakako najzanimljivija figura iz okruženja kvislinškog aparata Milana Nedića, bio je Dimitrije Ljotić, od pre rata poznati fašista, intelektualac sa krajnje srpske desnice i provereni nemački prijatelj. Harizmatski "drug-vođa" Jugoslovenskog narodnog pokreta Zbor, prve naci-fašističke političke organizacije u Srbiji, ostao je u godinama rata dosledan svom putu i opredeljenju. Za predmet analize uzeti su tri Ljotićeva g ovora održana preko Radio Beograda u julu i avgustu 1941. godine[23] i jedan novinski feljton u dva nastavka izašao novembra 1941. godine u zboraškom listu Naša borba[24].
Ono što je zajedničko za njih je ton mesije koji se obraća "zabludelom narodu" u pokušaju da ga izbavi stradanja. Nema sumnje da je Ljotić još od mladosti pokazivao znake verskog fanatizma i uloga Spasitelja mu je pristajala[25].
Forma imaginarnog dijaloga, veoma pogodna za propagandne svrhe, nije bila Ljotiću nepoznata od ranije, iz njegove publicističke i političke delatnosti u Kraljevini.
Dimitrije Ljotić je najodlučniji i najotvoreniji branilac Nemačke i njenih ratnih ciljeva a ujedno ispoljava najžešći antikomunizam. Nemačka i "novi poredak" vode odlučujuću bitku protiv najvećeg zla čovečanstva - SSSR-a i komunizma ("Sloboda ne stiže iz Moskve već iz Berlina"). Ljotić se vesto služio oprobanom floskulom koja je činjenično netačna. Navodno, SSSR sa Staljinom na čelu, ne želi svetski mir već "svetsku revoluciju" - iako je upravo pobeda Staljinove struje u boljševičkoj partiji još u 20-im godinama, označila raskid sa tom doktrinom koju je najupornije zastupao Trocki i učinjen je prelaz na politiku "razvoja socijalizma u jednoj zemlji".
Ljotić se služi jasnim i živim primerima u propagiranju Nedićeve politike i predstavlja njegovog pravog neformalnog ministra propagande. On, kao i Nedić, poziva na preporod nacije, na tobožnju moralnu obnovu, kritikujući predratno uređenje jer nije vodilo računa o nacionalnim osobenostima i duhu srpskog naroda, već mu je nametalo tuđe kalupe: "Ne na oružani ustanak" - kaže Ljotić, - 'Već na ustanak duhovni, moralni i na buđenje: na otvaranje očiju"[26]. Zato Ljotić ustanike, odnosno borce narodnooslo-bodilačkog pokreta proglašava "agentima Moskve", koji hoće da "Srbima s one strane ne bude olakšano, već i da ovde nastane stanje kao tamo, ako ne i gore"[27].
Do novembra 1941. godine i Ljotić ne pominje oružane odrede pukovnika Mihailovića i oštricu kritike usmerava samo protiv partizana. Zbog toga je, verovatno, interesantan njegov članak objavljen u ondašnjoj "Našoj borbi", koji donosi zanimljivo viđenje odnosa ova dva pokreta u Srbiji u jesen 1941. godine.
Predmet analize je taktika partizana i "slepilo jednog višeg generalštabnog oficira naše vojske", odnosno Draže Mihailovića. Pukovnik Mihailović je čovek koji sedi na dve stolice: on se ne predaje, ali neće da bude ni odmetnik, što je po Ljotiću nemoguća stvar. Do napada Nemačke na SSSR, prema Ljotiću, organizacija Draže Mihailovića predstavljala je platonsku opasnost po mir u Jugoslaviji. Ničim nije ispoljeno neprijateljstvo Ravnogorskog pokreta prema okupatoru. Njegovi članovi slobodno su dolazili u gradove i širili svoju organizaciju. Od 22. juna 1941. godine Draži prilaze komunisti i pokušavaju da ga pokrenu na akciju protiv Nemaca. Pošto Mihailović odbija saradnju, dolazi do razlaza ali ne i do neprijateljstva.
Komunisti su pokušali pokrenuti četnike na akciju protiv Nemaca. Ovi to nisu hteli. A komunisti stav današnjih romantičara nisu razumeli. Ko hoće da sedi skrštenih ruku da ne napada okupatora, taj to može i u gradovima. A ko već sedi u šumi, taj mora u akciju revolucije...[28].
Komunistima je dovoljno to što nemaju konkurenciju i oni pokreću točak revolucije. Greh Dražin, po Ljotiću, sastojao bi se u tome sto je komunistima (partizanima) dao mogućnosti da se ogrnu nacionalnim plastom i povuku narod za sobom. Kasnije, pojedini četnički komandanti samovoljno ulaze u savez sa partizanima i zajednički napadaju Nemce, protiv volje Mihailovića. Točak revolucije dostigao je dovoljnu brzinu i sada melje sve pred sobom, pesimistički zaključuje Ljotić.
Posebnu zamerku Ljotić upućuje Draži i njegovim oficirima što su potpisivali sporazume sa komunistima i time okrnjili ugled Kraljevine Jugoslavije.
Ljotić ponavlja oprobane antikomunističke stereotipije kada opisuje stanje u "Užičkoj republici" koja to sem u metaforičnom smislu nikada nije ni bila, pa ipak, oslobođenu užičku teritoriju, Ljotić vidi kao "Srpsku sovjetsku socijalističku republiku" kojom upravljaju nekakva četiri misteriozna stranca iz hotela Palas u Užicu, muška i ženska omladina stanuju zajedno u "narodnim domovima" gde se uče teoriji i praksi "slobodne ljubavi" (tj. promiskuitetu), sve javne verske manifestacije su zabranjene itd. U Uzicu, piše Ljotić masovno ubijaju Srbe-domaćine, a u partizanskim jedinicama uopšte nema srpskih seljaka - "od Srba intelektualci, inače Cigani, Jevreji, Madžari, Bugari, Arnauti, Hrvati"[30].
Manihejskim načinom mišljenja Dimitrije Ljotić traži opravdanje za masovna ubojstva njegovih falangi počinjenih nad srpskim narodom i "posebno zbog zločina njemu podčinjenog 5. odreda Miroslava Petrovića izvršenih na prostoru Loznica-Krupanj, u vreme nemačkih operacija u zapadnoj Srbiji 1941. godine" (napad na tzv. "Užičku republiku" - N.P.) - tvrdi Draža Mihailović u svojoj radio-depeši br. 166 od 10. maja 1942.[31].
Moguće je izvući neke zajedničke crte kod sve trojice kvislinga. Na prvom mestu je potpuno negiranje jugoslovenstva, kako samo ideje tako i njenog ostvarenja u Kraljevini SHS (Jugoslaviji). Jugoslavija se vidi kao izneveravanje srpstva i svih njegovih pozitivnih vrednosti. Slične ideje iznosio je još u 30-im godinama intelektualni krug okupljen oko Ljotića i njegovog časopisa Otadžbina kao i kasnijeg Jugoslovenskog narodnog pokreta Zbor. Takve ideje o idealnom srpstvu koje se iskvarilo u zajedničkoj državi sa drugim narodima i o potrebi vraćanja svojim korenima nalazimo zaokružene još kod Vladimira Velmar-Jankovića u njegovom eseju Pogled s Kalemegdana (Beograd 1938). Tu je Velmar-Janković lansirao teoriju o tzv. "beogradskom čoveku" kao protivteži "zapadnom, evropskom čoveku". Drugi krug ideja koji je razvijan još pre rata bio bi usmeren na poistovećivanje jevrejstva sa jedne i komunizma i plutokratije sa druge strane, kao međusobno povezanih sila. Naročito je Ljotić podrobno teoretisao o tome u svojim predavanjima i člancima[32].
Treći krug ideja mogao bi se označiti unisionom kritikom grada i uzdizanjem sela. Selo je kod ekstremne srpske desnice doživljavano kao izvor "zdravih narodnih snaga", a grad, naročito megalopolis, kao izvor svih socijalnih izopačenosti i devijacija. U gradu živi proletarijat koji je zaražen komunizmom a na selu je naš zdravi seljak-Srbin-domaćin.
Velibor Jonić je svoju prosvetnu reformu želeo zasnovati na postavkama tzv. "svetosavske kulture" koju su još pre rata propagirali klerikalni krugovi okupljeni oko episkopa Nikolaja Velimirovića. Velimirović je u jednoj brošuri Hitlera upoređivao sa Svetim Savom, afirmativno se izražavajući o Vođi Rajha kao političaru koji je "svetosavski sistem" (povezivanje nacionalizma sa verom, što je po Velimiroviću zdrav temelj nacije), primenio u reformi nemačkog društva[33].
"Svetosavski čovek" bio bi suprotnost Ničeanskom i racionalističkom čoveku moderne epohe koji je materijalistički usmeren i bez duhovnih vrednosti". "Svetosavska kultura" i 'Vraćanje korenima" ustvari bi predstavljali povratak u srednjovekovnu srpsko-vizantijskoj kulturu, naravno u mnogo ulepšanoj formi nego što je ova stvarno izgledala. Sa gore iznetim u vezi, moglo bi se postaviti pitanje originalnosti savremenih srpskih nacionalšovinista i njihovih teorija koje su u poslednjim godinama uzele maha i čak postale službena politika. Jasno je da današnji velikosrpski huškači i mrzitelji drugih naroda ne predstavljaju ništa drugo do izdanak intelektualaca tipa Ljotića, Velimirovića, Velmar-Jankovića, Jonića i dr.
Na prvi pogled čitalac govora i javnih istupa srpskih kvislinga i naci-fašista, može da stekne pogrešan dojam da je kod njih mržnja prema drugim narodima i rasama bila prigušena iz bitno umerenije nacionalističke megalomanije, ksenofobije, besčasnosti i animalizirajuće mržnje, nego što je to bio slučaj sa liderima ustaškog pokreta Pavelićem, Budakom, Kvaternikom, Lorkovićem, Artukovićem, Gutićem ili Frkovićem. Voljom Nemačke i Italije ustaški pokret je uspostavio svoju državu - Nezavisnu Državu Hrvatsku - na političkoj doktrini naci-fašizma, okrenutog konstituisanju silom oružja i bezgranične represije "čistih nacionalnih država" putem "istrebljenja" i "unutrašnjeg prečišćavanja" manjinskih naroda "amorfne antropološke vrednosti" - Jevreja, Cigana i Srba. Nacističke "monstrum-države" (NDH, Slovačka, Finska, rtd.) dobile su određeni međunarodni status njihovim priznanjem od strane članica Trojnog pakta i nekih neutralnih džava sveta. Na taj način, kvislinškim državama bilo je priznato članstvo u Trojnom paktu, pa su bile dužne da svojim državnim sustavom, ideologijom, političkom, vojnom i privrednom radikalnom delatnošću ustrajavaju na realizaciji strategijskih ciljeva "novog poretka".
Rasparčana, kažnjena, pljački i genocidu izložena Srbija, uprkos obmanjujućem nazivu njene "vlade narodnog spasa", po svim vojnim, upravnim, sudskim, policijskim, finansijskim, privrednim, ideološkim, političkim, kulturnim, prosvetnim i sportskim strukturama života i rada, neposredno je bila potčinjena okupatoru, nije imala nikakvih, pa čak ni deklarativnih prerogativa međunarodnog subjektiviteta. Jednostavno, Nedićeva Srbija se ponašala, živela i delovala po načelima i u duhu nemačke upravne regulative, uglavnom obelodanjene u "Listu uredaba vojnog zapovednika Srbije". A upravo ta - pedantna pruska regulativa držala je u granicama svojih mera "nacionalističku mržnju srpskih nacifašista" prema drugima, pogotovo Trećem rajhu prijateljskih, naroda.
napomene:
[1] Bauer Elizabeth: Policv in Sout-East Evrope, London 1976.
[2] Aklen zur Deutshen ausvvartigen Politik. Dokumente zum Konflikt mrt Yugoslawien und Grieshenuand, Berlin 1941.
[3] Walter Hegeni Die geheime Front, Linz 1958.
[4] NAVV-MF-T-501, R-2525 S-368.
[5] Dr Dušan Plenča: Milan Nedić -anima candida ili demon ("Borba", 16. maja 1994. Dr Pavle Dušanić: "A gde su činjenice', Politika, 10. juna 1994.
[6] NAVV-MF-T-501 R 252 S 387. Jovan Marjanović: Draža Mihailović između Britanaca i Nemaca, Beograd 1979.
[7] AJ, fond SK, 2.
[8] Reci generala Milana Nedića srpskom narodu i omladini, Beograd 1941, 12.
[9] Politisches Archiv Ausvvertigs, Bonn, PA-AA-582, IX 1941.
[10] AVII, reg.br. 9/1 1.1 a.
[11] Osnovi pravog srpskog rodoljublja, Beograd 1941.
[12] Isto.
[13] AVII, k. 29, br.reg. 18/1.
[14] Zanimljivo je da svi faktori u okupiranoj Srbiji (NOP, četnici i Nedić) oštro kritkuju predratnu Kraljevinu Jugoslaviju i njeno uređenje. Stiče se utisak da je vlada Kraljevine Jugoslavije u Londonu bila jedini pristalica obnove starog poretka bez ikakvih ili sa fasadnim korekcijama. Pojedini političari na Ravnoj gori razmišljali su o određenim reformama posle rata, osuđujući neke strukture parlamentarizma u Kraljevini Jugoslaviji (v. Projekat Stevana Moljevića o "Homogenoj Srbiji" od 30. juna 1941. AVII, Ča, 144, 4/1).
[15] Osnovi pravog srpskog rodoljublja, Beograd 1941, 75 ("Novo vreme", 8. decembra 1941. godine).
[16] Nedićeva Vlada narodnog spasa" je, 1942. godine, prinudnim putem otkupila od seljaka pomenute količine žita (NAVV-T-75-R 1298, S 996).
[17] Vidi napomenu 15. "Snaga i budućnost Srbije leži u seljaštvu". ('Novo vreme", 18. oktobra 1941. godine).
[18] AJ, 103-61.
[19] NAVV-T-501-R 256 S 883.
[20] Dr Nikola Živković: Ratna šteta koju je Nemačka učinila Jugoslaviji u drugom svetskom ratu, Beograd 1975, str. 493-527.
[21] Ministarstvo prosvete govori... Beograd 1941. ('Reč nastavnicima beogradskih škola").
[22] Isto, 1 7.
[23] Dimitrije Ljotić u revoluciji i ratu, Minhen 1961.
[24] Isto.
[25] O Ljotićevom životnom putu vidi: Mladen Stefanović: Zbor Dimrtrija Ljotića 1934-1945, Beograd 1984.
[26] Ljotić u revoluciji i ratu (Uzroci naše narodne propasti).
[27] Isto. Treće predavanje preko Radio Beograda.
[28] Dimilrije Ljotić: Draža Mihailović i komunisti ("Naša borba") 23. i 30. novembra 1941.
[29] Vidi napomenu 26.
[30] Vidi napomenu 28.
[31] AJ, 103-61.
[32] Vidi napomenu 26, 318-319.
[33] O delovanju krajnje srpske desnice i političkoj pozornici predratne Jugoslavije, vidi magistarski rad u rukopisu: Nenad Petrović: Fašističke ideje kod inteligencije u Beogradu 1919-1941.
