Vedra rezignacija koja je, nakon sloma socijalističkog sistema u Istočnoj Evropi posle 1989. godine, obeležila duhovnu klimu u oblasti političke teorije, traži svoje opravdanje i uporište u mitu o kraju ideologije, mitu koji je istovremeno trijumfalistički i defetistički, i koji, stoga, parališe kritičko suočavanje sa istorijskom realnošću. Koncepcije koje operišu s idejom o "kraju ideologije", postavljene na sličnim temeljima kao one koje su razvijane sredinom pedesetih godina XX veka, računaju da je oportuno predviđati buržoaskom poretku perspektive nesmanjene ekonomske efikasnosti, zamiranja klasnih antagonizama, i jačanja pretpostavki za dalji neometan razvoj "globalizacijskih" tredova. Otuda se sve "velike naracije", bilo da je reč o utopiji, ideologiji ili, čak, o istoriji, mogu (još jednom) poslati "u penziju", kako bi oslobodile pozornicu za bezbrižnu igru letargičnog "postpolitičkog" konsenzusa, koji funkcioniše uz pomoć proste marketinške manipulacije. Idilu ovakve eshatologije pokvariće jednostavno saznanje da za ideologiju važi ono što se nekada govorilo za đavola - njeno najveće lukavstvo je u tome da pobudi veru u svoje nepostojanje.
Bez obzira na to što znamo da je upravo jedan od učinaka ideologije praktično poricanje putem ideologije ideološkog karaktera ideologije (zbog čega se najčešće dešava da oni koji su u ideologiji, kao po definiciji, veruju da su izvan nje), zanimljivo je posmatrati kako se u novoj istorijskoj konfiguraciji globalnog poretka moći (i znanja) nastoji da se naprosto izbriše ili "ukine" mesto koje pripada ideologiji. Opušteni liberalni pragmatičari priklanjaju se postmodernističkoj amneziji, pod čijim dejstvom se promišljanje problema ideologije doživljava kao jedna od neprihvatljivih manifestacija "centrizma", "univerzalnosti" ili "totalizacije". Zato se pojam ideologije šalje u prašnjavu tamu arhiva, gde će zajedno sa njim završiti i svi "veliki emancipatorski diskursi".
U razdoblju u kojem je klasna politika "ustupila" mesto politici identiteta,[1] zahvaljujući čemu su se liberalna demokratija i kapitalističko tržište prerano prepustili euforiji "kraja istorije", ideologija - uprkos pomodnosti teorijske ignorancije - istrajava kao polje u kome ljudi postaju svesni sukoba interesa i te sukobe borbom rešavaju. Odatle izrasta neophodnost da se iz arhiva izvuku konceptualna oruđa, ili, drugim rečima, da se ponovo procene prebrzo odbačene teorije i njihov kategorijalni aparat, koji će pomoći u istraživanju značajnih društvenih problema današnjice među kojima, svakako, svoje mesto zauzima i uspon različitih modifikacija fašizma.
Nečiji dnevnopolitički razlozi za odbacivanje pojma ideologije ne mogu biti shvaćeni kao ozbiljna pretnja potrebi za naučnim bavljenjem tim predmetom. Naprotiv, čak i u okviru epistemoloških zahteva kojima je ishodište s onu stranu diktata "vrednosne neutralnosti" nauke, ideologija je stajala u samom središtu teorijskog interesovanja. Glavne preokupacije unutar teorije ideologije, kao i neslaganja u pristupu koja obeležavaju osnovne tokove bavljenja ovim problemom, deo su marksističkog nasleđa (Eagleton, 2000: 3). Danas se, doduše, čak i u relativno ozbiljnim akademskim krugovima prilično kruto ispoljava odbojnost prema bezmalo svim saznajnim doprinosima marksističke teorije, što dovodi do situacije u kojoj su i najskromniji pokušaji proučavanja ideologije osuđeni na manje ili više jalove rezultate. U skladu sa imperativima vladajućeg načina mišljenja koji se nameću od strane najmoćnijih činilaca tekuće političke konjunkture, neprikosnovenost privatne svojine, slobodnog tržišta i višepartijske (ili, još bolje, dvopartijske) demokratije u okvirima liberalističkog parlamentarizma predstavlja se, i u stručnoj javnosti, kao nešto "normalno" ili "politički neutralno", nešto što nema nikakve veze sa ideologijom. Desničarska politika se, na taj način, oslobađa hipoteke ideologije, koja se - kao oličenje zla - prevashodno pripisuje levici. Međutim, teškoće sa predavanjem zaboravu trenutno neprihvatljive levičarske klasne politike nastaju iz činjenice što ni učinci novootkrivene politike identitete ne mogu uvek da se shvate pomoću pojmovnog registra vladajućeg idejnog konsenzusa. Osetno jačanje snaga ekstremne desnice u Evropi tokom devedesetih godina XX veka, pored praktične zabrinutosti za dinamiku različitih procesa "integracije", uvodi u polje političke teorije niz nedoumica, koje je, svakako, lakše razrešiti ako ne pokušavamo da "razvaljujemo otvorena vrata", i ako posegnemo za istraživačkim rezultatima najozbiljnijih pokušaja bavljenja ideološkim aspektima fašizma. Takvi pokušaji su svoje uporište našli u marksizmu.
Analiza fašizma bila je istovremeno i samorefleksija marksizma, budući da su pokušaji davanja odgovorâ na pitanja o društvenom karakteru fašizma, o snagama koje stoje iza njega i o načinima borbe protiv njega uvek sadržavali i pitanje o teorijskim i praktičnim dometima marksističke misli. Do takve se samorefleksije moralo doći kroz iskustvo poraza - suočavanjem sa činjenicom da je uspon fašizma u razdoblju posle Prvog svetskog rata predstavljao iznenađenje za radnički pokret (Dolar, 1983: 5-6). Slično iskustvo poraza, krajem XX veka, imalo je fatalne učinke na perspektivu daljeg razvoja istorijskog materijalizma. Izgleda kao da je posle katastrofalnog sloma istočnoevropskog socijalizma napuštanje marksističke orijentacije u okviru društvene nauke poprimilo razmere epidemije, koja je blokirala mogućnost da se teorijski reaguje na novonastalu situaciju i da se pokuša sa novim projektom ozdravljujuće teorijske samorefleksije. Ostali smo, tako, uskraćeni za jedan značajan deo saznajno-teorijske aparature koja bi koristila u nastojanjima da se dâ naučno objašnjenje aktuelnih društvenih procesa. Međutim, ono što je utemeljeno u naporima nekadašnjeg teorijskog suočavanja sa fašizmom otvorilo je jedno veoma interesantno polje, koje obuhvata opširnu problematiku u okviru koje se i danas može naći obilje originalnih rešenja za neke od najkrupnijih problema političke teorije. Reč je, između ostalog, o složenim implikacijama pitanja koje se postavlja u pogledu objašnjenja činjenice da je klasični fašizam predstavljao masovni pokret, čiji je oslonac bio ne samo u sprovođenju prisile i terora, već i u širokom nacionalnom konsenzusu. Koliko je teza o prostoj manipulaciji masama putem "socijalne" demagogije nedostatna, jasno je već iz njene nemogućnosti da objasni kako su mase bezuslovno popustile tako prizemnom zavođenju, i odakle demagoškim frazama tolika moć. Zato je bilo neophodno ponovo teorijski osmisliti modalitete delovanja ideologije, odnosno ideološkog.
Polazeći od pojma hegemonije koji je skicirao Antonio Gramši (A. Gramsci), marksistička misao se okrenula i prema analizi oblika ideološke vladavine, u smislu dobrovoljnog pokoravanja i "aktivne saglasnosti" potčinjenih, koja se postiže na terenu građanskog društva, nasuprot dominaciji koja se zasniva na državnoj represiji. Takva promena perspektive uslovila je pojavu nešto drugačijeg pogleda na prirodu ideološkog. S obzirom na heuristički značaj ove zamisli, njena dalja razrada doprinela je proširenju mogućnosti da se bolje razmotre složeni problemi vezani za pitanje na koji način, odnosno kroz koje se mehanizme individue usmeravaju kako bi, u određenom uzrastu, mogle da se kao subjekti uključe u proizvodni proces i stupe u kapital-odnos. Tema je za kritičku misao o politici bitna barem iz jednog razloga: budući da eksploatacija radne snage u procesu proizvodnje implicira proizvodnju samih eksploatisanih - reprodukciju radne snage - ona je ključna i za reprodukciju odnosa vlasti. Teorijska analiza ove problematike karakteristična je za delo Luja Altisera (L. Althusser) koje po mnogo čemu, uprkos različitim ocenama epistemološkog doprinosa ovog autora, predstavlja prekretnicu u oblasti naučnog bavljenja pitanjem ideologije. Istraživanja koja su potom zasnovana na njegovim konciznim tezama, iznetim u ogledu o ideologiji i državnim ideološkim aparatima, predstavljaće značajan prilog za razumevanje uloge ideologije u fašističkim pokretima i sistemima.
Pre nego što se okrenemo konkretnijem razmatranju osnovnih premisa za ispitivanje fašističkog modaliteta ideološkog, neophodno je raščistiti izvesne nedoumice vezane za sam pojam ideologije. Upuštanje, na ovaj način, u školsko izlaganje teorijskih opštih mesta delovaće trivijalno, ali je, prema oceni pisca ovog teksta, ipak neophodno radi jasnijeg ekspliciranja epistemološkog polazišta za izgradnju pojmovne osnove daljih istraživanja. Već je pomenuto da u okviru teorije ideologije, koja se razvijala prevashodno pod marksističkim uticajem, nailazimo na temeljna neslaganja vezana za sam njen predmet i karakter tog predmeta. Bez ulaženja u suptilniju analizu različitih teorijskih uticaja i njihovog ukrštanja, ovde će se, uz otvoreno priznavanje pristrasnosti takvog postupka, grubo skicirati dve osnovne orijentacije.
Prvo shvatanje u okviru klasične marksističke tradicije pod ideologijom podrazumeva iskrivljenu svest. Iskrivljenost ili "lažnost" svesti proizlazi iz toga što se proizvodni odnosi unutar kapitalističkog načina proizvodnje prikazuju u mistifikovanoj formi. Rezultati vlastitog rada pojavljuju se pred čovekom kao "tuđe sile", i otuda je otuđenje ili samootuđenje čoveka opšte obeležje ideologije. Tek iz perspektive prevazilaženja ili ukidanja (Aufhebung) robne proizvodnje može se predviđati i ukidanje "postvarene svesti". Ako uvek, doduše, i ne predstavlja iskrivljenu svest, ideologija se široko definiše kao opšta forma društvene svesti koja odražava društveno-ekonomske odnose, pogrešno ili tačno (što zavisi od klasnog položaja). U svakom slučaju, ovakvim koncepcijama dominira humanističko-teleološka, antropološka ili ontološka problematika, a ideologija se u osnovi svodi na fenomen svesti, i najčešće se tumači kao društveno uslovljena svest.
Drugo stanovište polazi od pojma društvene formacije. Svaku društvenu formaciju karakteriše specifičan odnos nivoa ili instanci: ekonomske infrastrukture i političko-pravne i ideološke superstrukture. Ovi nivoi su različiti ne samo zbog toga što se odnose na različite prakse ili predmete, već i zbog njihove nejednake sposobnosti međusobnog determinisanja. Jedinstvo koje ti nivoi sačinjavaju počiva na određenoj hijerarhiji, po kojoj ekonomski nivo determiniše, u krajnjoj instanci, političke i ideološke nivoe, ali je u isto vreme naddeterminisan svakim od njih. Dakle, superstruktura nije odraz koji proističe iz infrastrukture. Pre bi se instance nadgradnje mogle sagledati kao nužan uslov egzistencije ekonomske baze, i stoga superstruktura poseduje relativnu samostalnost u odnosu na bazu. U tom smislu, specifična dejstva političkog i ideološkog prisutna su u složenom strukturalnom determinisanju svakog elementa strukture društvene formacije.
Nasuprot redukovanju ideologije na epifenomen "suštine", koja se nalazi u ekonomskoj bazi (tako da svest prosto reflektuje odnose proizvodnje), javlja se jedno razumevanje ideologije kao specifičnog objektivnog nivoa unutar društvene formacije. Supstrat tako shvaćene ideologije jeste svet u kojem ljudi žive, njihovi odnosi prema prirodi i društvu, prema drugim ljudima, i prema vlastitoj ekonomskoj i političkoj delatnosti. Zato je Nikos Pulancas (N. Poulantzas) usvojio stav po kojem ideološki nivo odražava način na koji činioci jedne formacije, nosioci njene strukture, doživljavaju svoje uslove postojanja; dakle ideologija je "doživljen" odnos činilaca prema tim uslovima. Funkcija ideologije jeste da na imaginarnom planu rekonstruiše neki relativno koherentan iskaz koji služi kao horizont "doživljaju" subjekata, uobličavajući njihove predstave o stvarnim odnosima i unoseći ih u jedinstvo odnosa jedne formacije, a zbog čega je i Gramši za ideologiju koristio metaforu "cementa" društvenog bloka (Poulantzas, 1978: 207-209). Premda predstavlja relativno koherentni skup predstava, vrednosti i verovanja, bilo bi pogrešno svoditi ideologiju na pojam svesti.[2] Postojanje ideologije je materijalno. Ona egzistira jedino unutar aparata i njegovih praksi, a "doživljeni odnosi", reprezentovani putem ideologije, uključuju individualno učešće u određenim postupcima i ritualima unutar konkretnih ideoloških aparata, naročito državnih ideoloških aparata, koji su, opet, shvaćeni kao poprište klasne borbe.
Reč je, dakle, o shvatanju ideologije kao "proživljenog iskustva", koje predstavlja imaginarni odnos individua prema realnim uslovima njihovog postojanja; shvatanju u kojem istaknuto mesto zauzima ideja da se pojedinačni subjekti izgrađuju i reprodukuju u ideologiji. Društveno-praktična funkcija ideologije sastoji se u tome što ona konstituiše konkretne individue kao subjekte, tj. ona "deluje" time što interpelira (fr. interpeller, l'interpellation - prozivati, prozivanje) individue kao subjekte, odnosno "funkcioniše" tako što "regrutuje" subjekte među individuama (Althusser, 1979: 108-111). Pomoću konkretnog funkcionisanja ideologije u materijalnim ritualima svakodnevnog života, svaka individua se prepoznaje kao subjekt. Prepoznavanje postojanja subjekta, dakle prepoznavanje onoga što se pojavljuje kao očigledna i prirodna činjenica, jeste u stvari ideološko prepoznavanje očiglednosti koju nalaže ideologija. Interpelacija se, prema tome, može odrediti kao proces subjektivacije kroz ideologiju, odnosno prepoznavanja sebe kao subjekta ideologije.[3] Neka osoba se prepoznaje kao subjekt samo u praksi konkretnih ideoloških rituala "zapisanih" ideološkim aparatima. Moć bilo kojeg ideološkog diskursa ne zasniva se na racionalnim argumentima, već na automatizmu rituala i ponavljanju često i besmislenih obrazaca.
Za ideologiju "uopšte" može se tvrditi da nema istoriju, ako je tačno da njena struktura i načini njenog funkcionisanja od nje tvore jednu neistorijsku realnost; neistorijsku, odnosno sveistorijsku realnost, u tom smislu što su ova struktura i ovi načini funkcionisanja, u nepromenljivom obliku, prisutni u čitavoj istoriji - preciznije: istoriji klasnih borbi, odnosno istoriji klasnih društava. Ovu tvrdnju je moguće (zapravo, nužno je) dovesti u teorijsku vezu sa stavom Zigmunda Frojda (S. Freud) da nesvesno jeste večno, to jest da nema istoriju (Althusser, 1979: 101). Mehanizam ideologije "uopšte" apstraktan je u odnosu na pojedine ideologije koje postoje u društvenoj formaciji. Konkretne ideologije, one koje imaju istoriju, determinisane su u krajnjoj instanci klasnom borbom, budući da je njihova istorija smeštena izvan njih samih - u istoriji društvenih formacija.
Kod vladajuće ideologije neke društvene formacije može se utvrditi dominacija jedne oblasti ideologije nad drugim. Te oblasti mogu da budu: moralna, pravna i politička, religijska, ekonomska, filozofska, estetička, itd. Pravno-politička ideologija najbolje ispunjava funkciju prikrivanja dominantne uloge ekonomskog u kapitalističkoj formaciji i kapitalističkom načinu proizvodnje. Politička uloga vladajuće buržoaske ideologije, nad kojom dominira pravno-politička oblast, sastoji se u nastojanjima da se celini društva nametne "način života" kroz koji će se država doživljavati kao predstavnik "opšteg interesa", kao nosilac univerzalnog u odnosu na "privatne pojedince". A oni, budući stvoreni dominantnom ideologijom, predstavljaju se kao subjekti ujedinjeni "jednakim" i "slobodnim" učešćem u "nacionalnoj" zajednici pod rukovodstvom vladajućih klasa, koje treba da ovaploćuju "narodnu volju" (Poulantzas, 1978: 216). Situacije u kojima se javlja kriza ovakvog predstavljanja, kriza vladajuće ideologije - ili, čak, opšta ideološka kriza - predstavljaju konjunkture za pojavu fašizacije.
Potpunu ideološku krizu u većem broju evropskih društava, koja je postala akutna u poslednjim danima Prvog svetskog rata (kao i neposredno posle njega), ideološki subjekti su morali da dožive kao dubok poremećaj, štaviše - kao ličnu krizu, koju je ekonomska kriza samo još više povećala. Otuda se o epohalnoj pojavi fašizma dvadesetih godina XX veka može govoriti u kategorijama odbrane ideološkog kao takvog, a takođe i jačanja ideoloških odnosa reprezentacije. Klasični fašizam nije bio revolucija ideološkog, ali je bio revolucija u ideološkom; ne revolucija društvene baze, ali, ipak, revolucija u organizaciji doživljaja ove baze (Haug, 1983: 156). Pored toga što pozornicu na kojoj se javlja fašizam, kao oblik spasavanja kapitalizma, obeležava duboka ekonomska kriza, politička nestabilnost i preteći izazov socijalističke alternative, treba istaći kako je kriza hegemonije unutar vladajućeg bloka - kada ni jedna od frakcija vladajuće klase nije sposobna da, bilo vlastitom političkom organizacijom, bilo pomoću "demokratske parlamentarne" države nametne svoje vođstvo drugim frakcijama ili klasama - nužno morala da se prevlada artikulacijom radikalno kontrarevolucionarnog ideološkog rešenja. Međutim, daleko od toga da bude ideološki izraz najkonzervativnijih i najreakcionarnijih sektora vladajuće klase, fašizam je uspeo da se uzdigne u masovni pokret uključujući u svoj rastegljivi diskurs značajne elemente imaginarnog odnosa brojnih skupina sitne buržoazije i radništva prema uslovima njihove ugrožene egzistencije.
Klasični fašistički sistemi - napose italijanski fašizam i nemački nacionalsocijalizam, kao najizrazitiji - čije razvijanje je ostavilo dubokog traga na evropsku istoriju u periodu od 1919. do 1945. godine, mogu se, u svojoj političkoj, organizacionoj i ideološkoj strukturi, odrediti na osnovu nekoliko bitnih osobina. Najznačajnije obeležje jeste hijerarhijska, paramilitaristička organizacija ustrojena po načelu vođe, koja je, usled nestabilnosti socijalne baze fašizma, neophodna za efikasno disciplinovanje društva u cilju osiguravanja ekonomske osnove društvene moći stare kapitalističke klase. Ideološki sadržaji koji čine okosnicu programa političkog delovanja prevashodno su označeni šovinizmom, koji je često radikalizovan rasističkim i antisemitskim resantimanom; zatim antikomunizmom (kojeg ne sputava oštra kritika političkog liberalizma i kapitalističke "plutokratije"), kao i korporativističkim vizijama organske narodne zajednice u smislu staleški ustrojenog društva. Karakteristična je, takođe, i primena nasilja u obliku sistematskog terora kao društveno-organizacionog principa. Teror, svakako, ne deluje samo na spoljnom planu - pomoću pretnje i ostvarenja fizičkog i psihičkog nasilja - već se, prisutnošću tog spoljnog terora, mrežom agenata, doušnika i rejonskih nadzornika, delovanjem masovnih medija i, napokon, ritualizovanom demonstracijom moći (uniformisanjem, marširanjem, insceniranim nastupima partijske elite), on postepeno internalizuje (Clemenz, 1976: 21). Naravno, u ovakvom, prevashodno fenomenološkom, pristupu analizi klasičnog fašizma nužno je raditi na definisanju što jasnijih kriterijuma razlikovanja razvijenosti fašističkih pokreta i sistema u pojedinim kapitalističkim zemljama do kraja Drugog svetskog rata, pre svega preko stepena zastupljenosti izrazitih fašističkih sadržaja u njihovim ideologijama. U tom smislu, za buduća istraživanja posebno bi bio značajan pokušaj da se u izučavanju specifičnih karakteristika fašizma u različitim regionima Evrope pođe od njegove kontrarevolucionarne funkcije (Lacko, 1986: 124).
Istorijska situacija, koju pored krize kapitalističke privrede na svetskom nivou i socijalne panike širokih slojeva izazvane takvim stanjem, karakteriše zamašna ideološka dezartikulacija i reartikulacija u koju se uključuju praktični interesi najmoćnije frakcije buržoaske klase, ne bi trebalo da se shvata kao nešto jedinstveno, neuporedivo i neponovljivo. Vojna pobeda nad fašizmom 1945. godine nije zauvek zatvorila vrata pred tendencijama fašizacije.
Činjenica da se ubrzo posle završetka Drugog svetskog rata u Zapadnoj Evropi pojavljuje mnoštvo grupa, organizacija i partija sa fašističkim ili profašističkim, ekstremno desničarskim određenjem, ukazuje na ozbiljnost gornjeg upozorenja. Istini za volju, s obzirom na izmenjene društveno-političke uslove posleratnog poretka, fašističke tendencije u ovom razdoblju su, u odnosu na klasičan fašizam, morale da računaju na nemerljivo slabiju klasno-političku ulogu, kao i na nužne modifikacije i adaptacije u koncepcijama i metodama. Marginalnost većine posleratnih fašističkih grupa posledica je orijentacije vrhova buržoazije na druge oslonce za svoju klasnu vladavinu, kao i generalne nepopularnosti među širim slojevima usled ogromne kompromitacije zločinima tokom rata. Različite fašisoidne tendencije u periodu po završetku Drugog svetskog rata, pored elemenata fašizma u pojedinim autokratskim i diktatorskim režimima, najjasnije su artikulisane kroz aktivnosti velikog broja grupa i pokreta. Najznačajniju organizovanu formaciju predstavljale su, svakako, političke partije koje su uspele da se stabilizuju u nekolicini razvijenih kapitalističkih zemalja. U ovom smislu, paradigmatični su bili Italijanski socijalni pokret (Movimento Sociale Italiano - MSI), Nacionaldemokratska partija u SR Nemačkoj (Nationaldemokratische Partei Deutschlands - NPD) i Nacionalni front (National Front) u Velikoj Britaniji. Naravno, daleko je veći broj raznih politički marginalnih organizacija koje su se borile za status političkih stranaka i pokreta, a delovale su sa krajnje reakcionarnih, autoritarnih i fašističkih pozicija. Ovakvim se tendencijama, uopšteno govoreći, nije pridavao veći značaj, niti im se predviđala perspektiva ozbiljnijeg jačanja (Pribićević, 1976: 34-36). U međuvremenu su se perspektive drastično izmenile, tako da smo postali svedoci uspona ekstremne desnice, u njenim različito značajnim vidovima, tokom devedesetih godina XX veka.
Da bi se razumele modifikacije koje je tokom ovog perioda, naročito što se tiče njenih sadržaja, pretrpela fašistička politička ideologija - budući da ona "ima istoriju" - bilo bi korisno, makar sasvim površno, obratiti pažnju na jedan mali segment iz sporova koji se u političkoj nauci poslednjih decenija vode povodom terminoloških nedoumica koje se vezuju za različite aspekte ove pojave; obratiti, dakle, pažnju na faktore nerazumevanja tih modifikacija.
Zbrka koja nastaje povodom množine semantički srodnih ali konceptualno različitih izraza, kojima se ovaj posleratni fenomen obeležava, doprinosi teškoćama oko definisanja pojave. Termin "ekstremna desnica"[4] mnogima se ispostavlja kao problematična alatka za svrhe političke analize. Njegova rasprostranjenost u evropskom akademskom žargonu suprotstavlja se mnogo češćoj upotrebi naziva "radikalna desnica" u Sjedinjenim Američkim Državama, dok se u nemačkoj istraživačkoj sredini praktikuje upotreba oba termina, uz pravljenje jasne distinkcije među pojmovima koje oni označavaju (Hainsworth, 2000: 4-8). Razumljivost predmeta se umanjuje upotrebom izraza "neofašizam" i "radikalni desni populizam" kao gotovo sinonimnih, a takve nejasnoće doprinose trendu nediferenciranog bavljenja "ekstremizmom" ili "radikalizmom", čime se gubi skoro svaka razlika u poimanju političkih ideologija levice i desnice. Ova pojmovno-terminološka neujednačenost, i iz nje proistekla dvosmislenost, najvećma upućuje na nedvosmislenu "ujednačenost" idejno-političkih opredeljenja istraživača.
Ovakvi problemi javljaju se, u dobroj meri, kao jedna od posledica nefleksibilnosti fenomenološko-istoricističkog pristupa u studijama fašizma. Savremena ekstremna desnica se tumači kao pojava koju radikalni prekid 1945. godine udaljava od bilo kakve strukturalne sličnosti sa "istorijskim fašizmom", koji se, pak, često ograničava samo na italijanski režim u periodu od 1922. do 1943. Samosvojnost i neponovljivost istorijskog fenomena ističe se kao dogmatski princip, što je samo na korak razdaljine od objašnjavanja fašizma isključivo preko ličnosti partijskih vođa i njihove individualne psihopatologije. S obzirom na slabu razvijenost teorijskih koncepata nije lako pratiti reprodukciju ideoloških struktura koje konstituišu fašističko, kada se ono sâmo, u pojavnoj ravni, modifikuje do neprepoznatljivosti i prilagođava novonastalim okolnostima stabilizovane liberalne demokratije.
Pronalazeći korelat sadašnje ideološke krize "zapadnog sveta" u pojavama kao što su: degradacija životne sredine, masovna imigracija, izrazitije mešanje različitih kultura, "globalizacija" i "mekdonaldizacija" sveta, jačanje nadnacionalnih državno-političkih integracija (Evropska Unija, na primer), porast obolevanja od side, i mnoge druge, savremeni fašizam je uspeo da opstane u "nepovoljnom okruženju". Njegovo pribegavanje izvesnim temeljnim procesima adaptacije na tekuće uslove političkog delovanja dovelo je do takvih efekata da su savremene manifestacije fašizma potpuno neraspoznatljive za većinu onih koji su profesionalno osposobljeni da uočavaju isključivo naznake pomaljanja fašističke partije ili nacističkog režima. Savremeni fašizam uspešno se modifikovao i adaptirao pomoću "internacionalizacije", "metapolitizacije" i usvajanja pozicije "demokratskog fašizma", odnosno "etnokratskog liberalizma" (Griffin, 2001).
Posleratne tendencije širenja i povezivanja baštinika razbijenog fašističkog sistema na širim, nadnacionalnim osnovama imale su svoj uzor u vizijama stvaranja "Novog evropskog poretka" na temeljima priželjkivane ratne pobede nacističke Nemačke, pa čak i u međufašističkoj solidarnosti iz ranijeg perioda i pozivima na uspostavljanje fašističke "internacionale" s kraja dvadesetih godina XX veka. U snovima o pan-evropskom fašizmu zastupao se apokaliptični misticizam misije spasavanja evropske civilizacije od rušilačke najezde boljševizma i, u manjoj meri, amerikanizacije (podrazumeva se da je sponu između ta "dva kraka destrukcije", naravno, predstavljalo "jevrejstvo"). U brojnim savremenim verzijama, slični obrasci se ispunjavaju sasvim oprečnim sadržajima: od uzdizanja regionalističkog separatizma različitih pokreta u organizacioni princip jedinstvene kulturno-političke ideje "Evrope stotinu zastava", inspirisane tradicionalističkom predstavom srednjevekovlja - pa do interkontinentalnog povezivanja grupa koje propagiraju potrebu očajničke krvave borbe za očuvanje čistoće i opstanka bele "arijevske" rase, na temeljima mističkih interpretacija nordijske mitologije, izolacionističkog američkog protestantskog fundamentalizma ili, naprosto, glorifikacije učinaka delatnosti Kju Kluks Klana i Adolfa Hitlera (A. Hitler). Platformu za transnacionalno povezivanje grupica istomišljenika sa ekstremne desnice moglo je da predstavlja agresivno isticanje zahteva za jačim osloncem na SAD, kao tvrđavu "slobodnog sveta" u ratu do istrebljenja protiv komunizma kao univerzalnog neprijatelja, ali i drugačija geopolitička kombinacija - pogled prema Rusiji i ideja "evroazijske" zajednice, kao reminiscencija na "nacionalboljševizam" Ernsta Nikiša (E. Niekisch) usmeren protiv dekadentnog materijalizma i individualizma "atlantskog" Zapada. Proces posleratne "internacionalizacije" fašizma doprineo je i tome da brojne raštrkane snage ekstremne desnice razvijaju "esencijalističko" shvatanje nacizma, koji se više ne sagledava u kontekstu nemačke državne politike Trećeg Rajha, već mu se dodeljuje uloga transistorijskog ideološkog oružja svih "rasno svesnih Arijevaca" u borbi protiv "prirodnih" neprijatelja - Jevreja, komunista, "nižih rasa" uopšte i "degenerisanog" liberalizma.
Nesumnjivo, još značajniju inovaciju u ideologiji savremenog fašizma predstavlja njeno iznuđeno osamostaljenje od klasičnih odnosa organske povezanosti sa partijskim aparatom, paramilitarnom silom i masovnim pokretom, posle konačnog ratnog debakla "sila Osovine" 1945. godine. Preorijentacija na druge aparate i na srazmerno skromnije oblike ritualizovanja omogućila je da se fašistički ideološki sadržaji u situaciji preovlađujućeg liberalizma reprodukuju u relativnoj bezbednosti, bez eksponiranja u sferi organizovane politike - pogotovo ne one parlamentarne, koja je upućena na periodično regenerisanje legitimnosti pomoću izbornih takmičenja u okvirima nacionalnih država. Ova "metapolitizacija" fašizma karakteristična je po delovanju mnoštva minijaturnih aktivističkih grupa; delovanju usmerenom prevashodno na kulturno-ideološki plan. Neobično razgranata mreža jednog novog sektora međunarodne kulturne produkcije posvećena je borbi da održi fašističku ideologiju u životu, naročito putem izdavanja publikacija u kojima se učinak klasičnog fašizma glorifikuje korišćenjem različitih formi istorijskog revizionizma. S druge strane, još je izrazitije prisustvo nešto suptilnijih mehanizama vođenja ofanzive u pravcu nametanja kulturne hegemonije ekstremne desnice, bez ogoljenog isticanja klasičnih profašističkih sadržaja. "Tradicionalistička filozofija istorije", poput one koju predlaže Julijus Evola (J. Evola), a na kojoj evropska "nova desnica" zasniva svoju kritiku savremene liberalne demokratije i potrošačkog društva Zapada, okuplja brojne novinare, pisce, živopisne autodidakte i akademski priznate intelektualce, uposlene na projektu tendencioznog tumačenja izvorišta "konzervativne revolucije" u delima Fridriha Ničea (F. Nietzsche), Martina Hajdegera (M. Heidegger), Karla Šmita (C. Schmitt), Luja-Ferdinana Selina (L.-F. Céline) ili Ernsta Jingera (E. Jünger). Eklekticizam ovakvog pristupa ezoteričnog traganja za istorijskim izvorima iz kojih bi ideologija savremenog fašizma mogla da crpi životnu energiju može da se uporedi sa fragmentarnošću virtuelnog fašiziranog sveta, koji postoji posredstvom bukvalno hiljada i hiljada ekstremno desničarskih stranica na Internetu. U fenomenu "sajber-fašizma" vrhunac metapolitizacije susreće se sa krajnjim dometima internacionalizacije savremene fašističke ideologije (Griffin, 2001). Međutim, ta ideologija, očekivano, pronalazi svoje nosioce i na nešto "prizemnijem" nivou sadašnje društvene formacije, u političkim partijama koje su čvrsto integrisane i legalno deluju u sistemu građanske demokratije.
Prilagođavanje okvirima "realpolitike" podsticalo je partije ekstremne desnice da sa prividnim entuzijazmom prihvate program ne samo ekonomskog, već i političkog liberalizma. Takva partijska politika omogućila je da se izbrišu neprijatne uspomene na klasičnu fašističku prošlost, u kojoj su masovne i naoružane partije frontalno napadale liberalni sistem parlamentarne demokratije, i da se ostvari mogućnost da se iznutra deluje na izmenu sadržaja liberalno-demokratskog sistema, uz očuvanje njegove forme - podrazumeva se, i njegovih institucija. Istini za volju, u dugoj istoriji liberalizma vladavinu buržoazije karakterisalo je u velikoj meri političko isključenje ogromnih delova stanovništva: žena, neimućnih klasa, porobljenih naroda, itd. Ne treba prenebregavati ni takvo liberalno nasleđe u kontekstu savremenih procesa modifikacije fašističke ideologije u smeru "etnokratskog liberalizma", čiju okosnicu čini stav da u okviru stabilizovanog poretka liberalne demokratije - koji se ne dovodi u pitanje - samo jedna etnička grupa treba da uživa sva građanska prava. U tom ključu, francuski Nacionalni front (Front National) sebe ideološki pozicionira kao silu koja treba da zaštiti liberalne i revolucionarne tradicije Francuske od destruktivnog priliva imigranata i pogubnog uticaja drugih kultura. Etabliranje "demokratskog fašizma" karakterisao je značajan izborni uspeh partija kao što su: Nacionalni savez (Alleanza Nazionale) - koji je nasledio MSI - i Liga za Sever (Lega Nord) u Italiji, Liberalno-demokratska partija Rusije, Slobodnjačka partija Austrije (Freiheitliche Partei Österreichs - FPÖ), Flamanski blok (Vlaams Blok) u Belgiji, i njima slične širom Zapadne i Istočne Evrope. Jak etnički nacionalizam, ksenofobija, obojena primesama rasizma, i zagriženi antikomunizam predstavljaju bazični obrazac ideološkog sadržaja ovakvih partija. Zanimljivo je primetiti da neočekivan uspeh na izborima nekih od ovih stranaka posle 2000. godine koincidira sa vođenjem desničarske, neoliberalizmom inspirisane politike levičarskih (socijaldemokratskih) vlada tokom devedesetih (deregulacija, privatizacija, kresanje socijalnih davanja, itd.), što ukazuje na snažan potencijal ideološke reartikulacije socijalno-liberalnih sadržaja kod savremenog fašizma; potencijal koji se, svakako, najbolje ispoljava u situaciji duboke krize parlamentarnog političkog predstavljanja.
Opisane savremene modifikacije fašizma možemo shvatiti i kao različite oblike rekonstrukcije fašističkih ideoloških aparata. U tekućoj konjunkturi, ti aparati su slabi i nerazvijeni, naročito ako se porede sa "klasičnom" epohom evropskog fašizma, ali i takvi, kroz razgranatost svojih praksi, uspešno doprinose reprodukciji diskursa ekstremne desnice. Kao ključnu i centralnu praksu ovog ideološkog sistema mogli bismo da izdvojimo ne organizovanu i etabliranu partijsku politiku, već - što može da izgleda paradoksalno - one postupke i rituale koji su uključeni u oblast nastalu "metapolitizacijom" fenomena koji se danas najčešće određuje kao ekstremna desnica. "Demokratski fašizam" u svojim različitim oblicima, najčešće je naddeterminisan meta-političkim projektom ostvarivanja potencijalne hegemonije u sferi kulture, bilo da se taj projekat zasniva na ideji "konzervativne revolucije" ili, pak, na nekoj drugačije formulisanoj reakcionarnoj revandikaciji. Marljivi aktivizam osoba koje se u popularnom imaginarijumu označavaju kao "nacionalni radnici" - a mahom dolaze iz tradicionalnih institucija kulture, umetnosti i nauke, publicistike, univerzitetske sredine i krugova bliskih očekivano konzervativnim ustanovama poput crkve i vojske - upućuje na nosioce odbrane ideološkog kao takvog, "nejunačkom vremenu u prkos". Podrazumeva se da se ova odbrana ideološkog može obavljati i na polju manje ili više suptilne normalizacije ili neutralizacije fašizma kroz usvajanje i javno deklarisanje cinične paradigme "kraja ideologije", koja je, kako smo videli, par excellence ideološka.
Formiranje ili regrutovanje bilo "post-ideoloških", bilo "radikalno-ideoloških" subjekata krajnje desnice otežano je u uslovima beskrajne fragmentarnosti savremenog fašizma. Različiti obrasci prilagođavanja fašističke ideologije na mogućnosti delovanja u okvirima savremene konjunkture sadrže različite inerpelacije[5] koje više nisu u stanju da artikulišu relativno jedinstven diskurs, kako je bilo moguće u doba procvata klasičnog fašizma - koji je predstavljao, po mnogim ocenama, školski primer ideološkog delovanja - ili kako u današnjim uslovima još uvek polazi za rukom osavremenjenom liberalizmu. Parazitiranje na dezartikulacijama konkurentskih političkih ideologija u uslovima redefinisanja polja na kojem se odvija klasna borba omogućava savremenoj ekstremnoj desnici da reprodukuje elemente fašističke ideologije u dovoljnoj meri, da se na nju može računati kao na potencijalno veoma ozbiljnu političku snagu, posebno u situaciji gotovo potpunog rasula adekvatne radikalno leve alternative. Segment ekstremne desnice koji se struktuira izvan sfere partijske politike, uprkos svojoj usitnjenosti, u pojedinim prilikama dolazi u položaj da ostvaruje nezanemarljiv uticaj na izvesne delove državnih ideoloških aparata, i time praktično usmerava širenje okvira prostiranja kulturne hegemonije, čime se ujedno omeđava i potencijal realizovanja političkih aspiracija ekstremno desnih partija.
Brojne individue suočene sa zabrinjavajućom krizom, sa "krajem velikih naracija", odnosno slomom emancipatorskih projekata XX veka, relativno lako su se "prepoznale" kao subjekti različitih sektora savremene fašističke ideologije, a to se najsnažnije osetilo u postsocijalističkoj Istočnoj Evropi, budući da u socijalističkom sistemu nije bilo pojava ekstremne desnice. Fatalistička fasciniranost političkom snagom i ekspanzivnom vitalnošću ideologije ekstemne desnice u ovom regionu, kao i u ostatku Evrope, izborila se za status objektivne političke procene. Izgleda, ipak, da će realna snaga te ideologije biti precenjivana samo dok se budu precenjivale trajnost mode "politike identiteta" i stabilnost trenutne hegemonije ideologije liberalizma.
CITIRANA LITERATURA:
Althusser, Louis (1979): "Ideologija i državni ideološki aparati (Beleške za jedno istraživanje)", Marksizam u svetu, god. 6, br. 7-8, str. 77-119 (prevod s francuskog)
Altise, Luj (1971): Za Marksa, Beograd: Nolit (prevod s francuskog)
Clemenz, Manfred (1976): "Prilog fenomenologiji fašizma: predhodna razmatranja za kritiku tradicionalnog pojma fašizma", u: Fašizam i neofašizam: zbornik izlaganja na međunarodnom znanstvenom simpoziju, Zagreb: Fakultet političkih nauka i Centar društvenih djelatnosti Saveza socijalističke omladine Hrvatske, str. 20-27 (prevod s nemačkog)
Dolar, Mladen (1983): "Marksistički teorijski obračun s fašizmom", Marksizam u svetu, god. 9, br. 8, str. 5-27 (prevod sa slovenačkog)
Eagleton, Terry (2000): Ideology: An Introduction, London & New York: Verso
Griffin, Roger (2001): "'Fascism': An Ex-Paradigm?: Reflections on the Taxonomy of Contemporary 'Authoritarian Movements'", URL: http://www.brookes.ac.uk/schools/humanities/Roger/2457/ex_paradigm.htm (web-stranica posećena 22. 4. 2001.)
Hainsworth, Paul (2000): "Introduction: The Extreme Right", u: Paul Hainsworth (ur.): The Politics of the Extreme Right: From the Margins to the Mainstream, London & New York: Pinter, str. 1-17
Hall, Stuart (1996): "The Question of Cultural Identity", u: Stuart Hall, David Held & Tony McGrew (ur.): Modernity and Its Futures, Cambridge: Polity Press in association with The Open University, str. 273-325
Haug, Wolfgang Fritz (1983): "Približavanje fašističkom modalitetu ideološkog", Marksizam u svetu, god. 9, br. 8, str. 126-165 (prevod s nemačkog)
Lacko, Mikloš (1986): "Fašizam u istočnoj i srednjoj Evropi: prilog opštoj definiciji fašizma", Marksistička misao, br. 3, str. 120-135 (prevod s nemačkog)
Laclau, Ernesto (1982): Politics and Ideology in Marxist Theory: Capitalism - Fascism - Populism, London: Verso
Močnik, Rastko (1998a): Alterkacije: alternativni govori i ekstravagantni članci, Zemun i Beograd: Biblioteka XX vek i Čigoja štampa (prevod sa slovenačkog)
Poulantzas, Nicos (1978): Politička vlast i društvene klase, Beograd: Izdavački centar Komunist (prevod s francuskog)
Pribićević, Branko (1976): "Fašizam i neofašizam (koncepti i tendencije - skica)", u: Fašizam i neofašizam: zbornik izlaganja na međunarodnom znanstvenom simpoziju, Zagreb: Fakultet političkih nauka i Centar društvenih djelatnosti Saveza socijalističke omladine Hrvatske, str. 28-36
fusnote:
[1] Slabljenje uticaja političkih projekata utemeljenih na zamislima o primatu klasnog interesa koje je izraženo od sedamdesetih godina XX veka, obeleženo je pojavom sve jačih zahteva za priznanjem neprikosnovenosti partikularnih "identiteta" određenih društvenih grupa kojima se pripisuje atribut "prirodnosti", spontane ili kontingentne uslovljenosti. Dominacija problematike etniciteta, jezika, kulture ili seksualnosti u političkom diskursu pokazala se kao pogodno sredstvo za prevazilaženje (a možda pre zaobilaženje) izvesnih pitanja karakterističnih za politiku klasične levice (problem siromaštva i eksploatacije, na primer). Teorijske apologije ovakvog trenda često se izražavaju na način sličan sledećem: "Samo jedan identitet - na primer, identitet društvene klase - nije u stanju da ustroji mnoštvo različitih identiteta u jedinstven, preovladavajući ,vodeći identitet', koji bi predstavljao siguran temelj jedne politike. Ljudi više ne prepoznaju svoje društvene interese isključivo preko pojma klase; klasa ne može da posluži kao diskurzivno sredstvo ili mobilizacijska kategorija kroz koju bi se uskladili i reprezentovali svi različiti društveni interesi i identiteti naroda" (Hall, 1996: 280). Nedovoljno uzimajući u obzir da se takva predstava "različitih društvenih interesa" ređe artikuliše kroz feminističko afirmisanje jednakosti žena i muškaraca, kroz borbu za rasnu i nacionalnu ravnopravnost, zalaganje za brigu o životnoj sredini ili uvažavanje tzv. seksualnih manjina (što su, uostalom, stremljenja prema kojima nije zatvorena emancipatorska politika klasične levice), nego kroz isključive projekte konstituisanja zajednice određene agresivnim partikularizmom - etničkim ili verskim, na primer - akademske diskusije koje u "politici identiteta" nalaze ključ za razumevanje savremene epohe ostaju zatvorene za promišljanje problema prvenstva određenih interesa i stvarne veličine političke uloge različitih "identiteta" u prikrivanju tog prvenstva.
[2] Bilo bi zanimljivo dominantnom pristupu, koji na empiricističkim osnovama razvijenim unutar socijalne psihologije temelji svoja razmatranja "ideoloških orijentacija" kao elementa "društvene svesti" koji se mogu lako kvantifikovati merenjem stavova pomoću skala, uputiti izazov u formi provokativne primedbe da je ideologija sistem reprezentacije, koji, međutim, uglavnom nema ničeg zajedničkog sa "svešću". Nju sačinjavaju mahom slike, ponekad pojmovi, ali se, pre svega, ogromnoj većini ljudi ideologije nameću kao strukture, ne prolazeći kroz njihovu "svest" (Altise, 1971: 216).
[3] Za razumevanje ove sažete formulacije, od pomoći bi moglo da bude sledeće tumačenje: "Mehanizam ideološke interpelacije možemo opisati na sledeći način: da bi izrekao smisaonu izjavu govornik se identifikuje sa strukturnom pozicijom sa koje smisaona, tj. interpelativna izjava može biti izgovorena. Interpelirana individua se identifikuje sa istom instancom koja, sa njegove/njene strane, deluje kao pozicija sa koje se može verovati da izjava ,ima smisla'. Međusobno ,priznavanje' obe strane je, na ovaj način, posredovano trećom instancom sa kojom se obe aktivno identifikuju. Obe komunicirajuće strane žele da rečenica ima smisla; da bi se njihove želje ostvarile, obe strane su primorane da prihvate, barem uslovno, određena verovanja. Instanca identifikacije je time locirana u tačku gde se želja i primoranost podudaraju" (Močnik, 1998: 171).
[4] Taj termin će u istraživanju koje se temelji na ovom članku imati široku primenu i pored sumnji u njegovu preciznost. Uporedo s njim biće korišćena sintagma savremeni fašizam, koja će se tretirati kao sinonimna gorespomenutom terminu. Unatoč tome što neekvivalentnost ovih izraza može da predstavlja smetnju preglednosti pojmovnog sistema ovog teksta, bilo je neophodno da se istakne, već na osnovnom konceptualnom planu, kako se pojava koja će biti predmet istraživanja ne tumači kao jednostavan empirijski izraz ekstremne vrednosti na desnoj polovini neke skale za kvantifikovanje političkih ideologija, već kao kompleksno struktuirana ideološka matrica koja poseduje istoriju prema kojoj se ne može zauzeti neutralan i neobavezujući istraživački stav.
[5] Svestan toga da se kreće po klizavom tlu, pisac ovog rada prvobitno je bio u iskušenju da upotrebi termin parcijalne interpelacije, za šta je postojalo izvesno pokriće u radu Ernesta Laklaua (E. Laclau), naročito u njegovim pokušajima osmišljavanja dejstva klasne borbe na polju narodnodemokratskih ideologija (Laclau, 1982: 109). Upotreba tog termina nije se pokazala heuristički opravdanom kada je reč o kasnije sprovedenom istraživanju reinterpretacije nacionalne "tradicije" kao ideološke strategije savremenog srpskog fašizma, budući da se "slabost", po svemu sudeći, ne nalazi u samom interpelativnom mehanizmu, već u relativnoj nerazvijenosti ideoloških aparata.
