Za četiri decenije "izgradnje socijalizma" u bivšoj SFRJ u drugoj polovini dvadesetog veka verovatno je stvoreno više raznovrsnih ekonomskih teorija o preduzećima i organizaciji privrede nego zbirno u svim ostalim zemljama koje su se takođe deklarisale kao socijalističke. Uzrok tome svakako treba tražiti u specifičnom geografskom položaju i istorijskom kontekstu u kome se nalazila nekadašnja SFRJ - na granici između kapitalizma na zapadu i staljinizma na istoku i snažnoj podršci koju je titoistička birokratija uživala u masama zahvaljujući kojoj je mogla da "gradi sopstveni put u socijalizam", drugačiji od onog koji je diktirala Moskva ostalim zemljama istočnog bloka. Česti ideološki zaokreti državnog i partijskog rukovodstva, ponekad motivisani promenama u političkim odnosima sa istočnim blokom i imperijalističkim silama, a ponekad iznuđeni unutrašnjim ekonomskim problemima, proizvodili su slične zaokrete i u domenu ekonomske i pravne teorije. Tako je, u glavama jugoslovenskih ekonomista, socijalistička privreda pedesetih godina trebalo da bude centralistički dirigovana od strane države i planskih institucija, šezdesetih tržišno regulisana, sedamdesetih dogovorna, da bi na kraju potpuna ideološka kapitulacija birokratije našla svoj izraz u ekonomskoj teoriji u vidu teza o mešovitoj privredi i kompletnom povratku u kapitalizam. Apsurdnost tvrdnje da su takvi teorijski skokovi bili izraz logičnih faza u "izgradnji socijalizma" i u skladu sa promenama u nivou razvoja proizvodnih snaga u zemlji, koja je decenijama služila da opravda svaku novu inkonzistentnost ili potpunu kontradiktornost nove teorije u odnosu na prethodnu, pokazuje sama činjenica da je poslednji element tog "logičnog niza" zagovaranje restoracije kapitalizma!
Istina, bilo je i teorija koje nisu pretendovale na kontinuitet u odnosu na maštovite umotvorine velikana jugoslovenske ekonomske misli, već su se deklarisale kao neposredan, i logičan nastavak Marksove teorije. Dešavalo se tako, kao u poznatoj debati o prirodi cena u socijalističkoj privredi, da su dve, tri, a nekada i više teorija tvrdile suprotne stvari istovremeno izvodeći svoje različite zaključke iz istih citata Marksovog "Kapitala". Pozivanje na Marksa nije bila samo stvar prestiža, već odraz težnje da se u njegovoj kritici kapitalističkog sitema i ukazivanju na nužnost socijalističke transformacije društva pronađe rešenje za uređenje novog sistema koji je sada trebalo graditi. Marksove izričite napomene da ne bi bilo u skladu sa njegovim naučnim metodom da on daje rešenje nisu ni malo omele naše ekonomiste da ga oni ipak pronalaze u njegovim spisima. Upravo tu leži fundamentalni nedostatak svih njihovih teorija!
Pravilno postavljeno pitanje organizacije socijalističke privrede moguće je tek kada se na odgovarajući način reši političko pitanje same socijalističke revolucije. Činom eksproprijacije kapitalističke klase se svi resursi društva stavljaju pod političku kontrolu radničke klase. Stoga je demokratska participacija radnika u vršenju vlasti nužni mehanizam koji obezbeđuje da će se resursi koristiti u interesu društva kao celine. Samo tako se mogu identifikovati stvarne potrebe društva i samo tako se može obezbediti sklad u planiraju proizvodnje i raspodele. Bez kontinualne demokratske participacije radnika, oni koji vrše vlast u ime radničke klase - kao što se videlo na primerima staljinizma i titoizma - postaju otuđeni od nje i teže da privredu potčine sopstvenim interesima a birokratske privilegije pretoče u privatnu svojinu. Prigovor da se socijalističko društvo ne može izgraditi odjednom, ili da se ne može izvršiti potpuno ukidanje svake privatne svojine te da se revolucija mora odvijati kroz faze ni u koliko ne menja suštinu stvari - svaka od ovih faza mora biti sprovođena aktivnom participacijom radnika, odnosno demokratski.
Otuda su jugoslovenski ekonomisti bili stavljeni pred nemoguć zadatak jer je trebalo da nađu rešenje unutar datog birokratizovanog političkog sistema, a ono se sadržalo upravo u njegovom ukidanju: u političkoj revoluciji radničke klase.
Planiranje proizvodnje bi trebalo da predstavlja jednu od fundamentalnih karakteristika socijalističkog društva. I zaista, ako pogledamo posleratnu Jugoslaviju, još pre definitivnog prestanka borbi počelo se sa nacionalizacijom imovine i izgradnjom državnih planskih institucija. Država je regulisala sve bitne elemente procesa društvene reprodukcije. Međutim, već u drugoj polovini pedesetih godina, naizgled paradoksalno, sve veći značaj dobija teza da robna proizvodnja nije inkompatibilna sa socijalizmom i na kraju se razvija u tvrdnju da je robna proizvodnja nužna u socijalizmu. Samo naizgled paradoksalno zbog toga što je to bilo nužno uzrokovano birokratizacijom. Birokratija otuđena od realnih uslova života većine u društvu, nesposobna je da uspešno izrađuje detaljne planove procesa društvene reprodukcije, pa joj i ne preostaje ništa drugo nego da stvari koje su već izmakle kontroli pre ili kasnije proglasi za "objektivno kretanje" privrede i istu prepusti samu sebi tako što će ponovo uvesti neki oblik tržišnog mehanizma. Ili kako je to Vladimir Bakarić izrekao na Petom kongresu SSRNH: "Mi smo odavna priznali da i u našoj ekonomiji vlada zakon vrednosti".
Ova teza o nužnosti robnog karaktera proizvodnje u socijalizmu uskoro prerasta u fundamentalnu premisu na kojoj se bazira celokupna domaća ekonomska teorija šezdesetih. Od brojnih teorija jugoslovenskih ekonomista nastalih na osnovu toga, posebno su interesantne "Teze za teoriju socijalističke robne proizvodnje"[1] Miladina Koraća, koje "analiziraju samu socijalističku robnu proizvodnju u čistom vidu". On piše:
"Dakle, stvarni tok jugoslovenskog razvitka može da posluži kao osnova iz koje je moguće, u cilju teoretske analize, izdvojiti osnovni odnos socijalističke robne proizvodnje, i iz njega na osnovu zakona vrednosti, deduktivnim putem doći i do drugih konkretnih kategorija socijalističke robne proizvodnje. Kada se uoči ova činjenica, postaje moguće da se, uz korišćenje Marksovog metoda, utvrdi oblik u kome deluje zakon vrednosti u socijalizmu i da se analiziraju objektivne tendencije kretanja socijalističke robne proizvodnje, tj. tendencije koje deluju nezavisno od svesne akcije ljudi na liniji planskog usmeravanja privrede kao celine. A ta analiza je utoliko neophodnija, jer je prethodno poznavanje objektivnih tendencija kretanja robne proizvodnje neophodni preduslov za uspešno plansko usmeravanje."
Na tvrdnji da se iz stvarnog toka jugoslovenskog razvitka može izdvojiti osnovni odnos socijalističke proizvodnje zasniva se celokupna dalja teorijska konstrukcija. I cela konstrukcija pada u vodu jer je ta tvrdnja pogrešna. Kao što se ispostavilo nekoliko decenija kasnije, taj "stvarni tok" jugoslovenske privrede završio je restoracijom kapitalizma. Gospodin Korać je napravio veliku grešku u izvođenju ovog svog fundamentalnog (za njegovu teoriju, i tezu o nužnosti robne proizvodnje u socijalizmu) zaključka. Ona se sastoji u tome što je potpuno izolovao jugoslovensku privredu od ostatka sveta, kao da je ona bila samodovoljna i nezavisna od ekonomskih i političkih kretanja i uticaja moćnog svetskog kapitalizma, kao i staljinizma. Jugoslovenska privreda se nije razvijala u vakuumu, već kroz interakciju sa ovim spoljašnjim faktorima, koji su ponekad bili od presudnog značaja - kao na primer događaji iz 1948. Već tu je g. Korać odstupio od Marksovog dijalektičkog metoda - to više nije istorijski materijalizam koji svoj predmetni fenomen posmatra u totalitetu odnosa sa drugim fenomenima. Zatim, tok razvoja jugoslovenske privrede se itekako razlikovao od toka događaja u drugim zemljama koje su se takođe deklarisale kao socijalističke pa se postavlja pitanje, zašto se baš iz jugoslovenskog, a ne recimo ruskog, kineskog ili kubanskog iskustva mogu izvlačiti zaključci o objektivnim tendencijama razvoja socijalističke privrede? Po viđenju gospodina Koraća, zbog toga što "upravo jugoslovenska stvarnost pruža marksističkoj ekonomskoj misli o socijalističkoj robnoj proizvodnji gotovo isto što je svojevremeno Marksu pružila Engleska pri njegovoj analizi kapitalističkog načina proizvodnje". Drugim rečima, jugoslovenska ekonomija se tada već nalazila u fazi u kojoj bi se druge socijalističke zemlje našle u budućnosti jer su "ma i delimične izmene starog sistema upravljanja prouzrokovale porast značaja tržišnog mehanizma u socijalističkim zemljama", a Jugoslavija je već imala razvijenije tržišne odnose od njih. Međutim, ponovo događaji u kasnijim decenijama demantuju gospodina Koraća - ne samo da se istočni blok nije tako razvijao već se i raspao pre Jugoslavije. Nema ovde ni govora o primeni Marksovog metoda analize već se radi o šematskom preslikavanju Marksovih zaključaka. Svaka od zemalja je imala svoje specifično mesto u međunarodnoj podeli rada, različit polazni nivo razvoja, različitu snagu da utiče na svetska kretanja ili da im se odupire, i što je najbitnije različita je bila uloga subjektivnog faktora. Oblici "socijalizama" koji se u njima javljaju i njihove transformacije, stoga se moraju posmatrati u globalnom kontekstu kao elementi jedinstvenog istorijskog procesa (dijalektički povezanog razvoja ovih i kapitalističkih zemalja), a ne kao šematske sukcesivne faze kroz koje socijalizam treba da prođe.
Nigde ne objašnjavajući o kom se to osnovnom odnosu socijalističke robne proizvodnje zapravo radi, a koji je gore opisanim faličnim analitičkim postupkom izdvojio iz jugoslovenskog toka razvoja, gospodin Korać nas lišava mogućnosti da proverimo njegov postupak dedukcije "oblika delovanja zakona vrednosti u socijalizmu i konkretnih kategorija socijalističke robne proizvodnje".
Umesto toga, on se okreće "socijalističkom preduzeću" kao osnovnoj ekonomskoj jedinici socijalističke robne proizvodnje: "Pri takvom pristupu polazna osnova analize mora biti socijalističko preduzeće (fabrika) kao robni proizvođač, i to takvo preduzeće u kome su uspostavljeni dosledno socijalistički odnosi proizvodnje, tj. u kome je radni kolektiv kao celina istovremeno proizvođač i prvi prisvajač proizvoda koje je svojim radom stvorio."
"Ako, slično kao što je to Marks učinio, pretpostavimo da ovo preduzeće raspolaže neophodnim faktorima proizvodnje (odnosno da radni kolektiv raspolaže sredstvima za proizvodnju koja su mu data na upotrebu ili da do njih može doći kupovinom na tržištu), kao i da može realizovati ono što je u njemu proizvedeno, onda se problem svodi na analizu procesa proizvodnje robe i uslova stalne reprodukcije kako materijalnih dobara, tako i odnosa koji u preduzeću postoje. Međutim, pošto je Marksova analiza procesa proizvodnje robe (kao jedinstvenog procesa proizvodnje upotrebne vrednosti i vrednosti) opštevažeća za svaki istorijski oblik robne proizvodnje, nama će ona u ovom slučaju služiti kao pretpostavka pri razmatranju ovog drugog pitanja, tj. pri analizi procesa reprodukcije u socijalističkom robnom preduzeću."
Ovakvo definisanje socijalističkog preduzeća implicira tačno određeni pravni i institucionalni kontekst koji nije neka objektivna, univerzalna karakteristika socijalističkog društva. Naprotiv, on je bio samo jedan u nizu ideoloških, i iz njih deriviranih pravnih i ekonomskih eksperimenata državne birokratije. U jednom trenutku se tom istom socijalističkom preduzeću negiralo vlasništvo nad sredstvima kojima raspolaže, u drugom pravo na slobodno raspolaganje ostvarenim rezultatom, a u trećem su se ograničavale njegove aktivnosti na tržištu. Gospodin Korać ga podiže na pijedestal univerzalnog oblika organizacije rada u socijalizmu, oduzimajući tim činom istovremeno istorijski karakter zakonima socijalističke robne proizvodnje koje želi da utvrdi! Pa ipak, to njemu ni najmanje ne smeta da na kraju 'potvrdi' "ispravnost teza klasika marksizma da je socijalizam samo prolazna odnosno niža faza komunizma."
Takvo samoupravno preduzeće mu je bilo neophodno zato što ono, formalno posmatrano, predstavlja rešenje zagonetke socijalizma. Jer, ako je fundamentalni problem kapitalizma bio u tome što su kapitalisti kroz profit prisvajali višak vrednosti koji proizvodi radnička klasa, onda se davanjem jednakih prava svim zaposlenima u preduzeću taj višak vrednosti stavlja u ruke neposrednih proizvođača. I, voila - nema više eksploatacije.
Sa druge strane, na taj način definisano socijalističko preduzeće je istovremeno identično kapitalističkom akcionarskom društvu, jer je raspodela u oba slučaja internalizovana (iako po različitim osnovama) - brojem akcija u kapitalizmu, odnosno pravnim položajem radnika u socijalizmu. Zbog čega je to značajno? Zbog toga što svi eksterni odnosi između razlitičih preduzeća ostaju istovetni, odnosno svi zakoni robne proizvodnje iz Marksove analize su preslikani i u socijalističko društvo gospodina Koraća. Cenovni mehanizam ostaje netaknut, pa gospodin Korać može da zaključi da, pošto i u socijalizmu cena oscilira oko vrednosti robe:
V = PV + NV
(vrednost = preneta vrednost + novostvorena vrednost)
odnosno: V = MTP + D
(vrednost = materijalni troškovi proizvodnje + dohodak)
Dakle, umesto da se novostvorena vrednost kao u kapitalističkom preduzeću deli na nadnice radnika i profit vlasnika, sada ona ostaje u celosti u rukama radnika, u vidu dohotka, koji oni dalje mogu po sopstvenoj volji da dele na akumulaciju ili da ga troše. I na kraju, pošto veća akumulacija omogućava veći dohodak u budućnosti, radnici će i u socijalizmu štedeti - što omogućava proširenu reprodukciju. Sada gospodin Korać sa ponosom može da se pohvali da je dokazao da je "sistem socijalističke robne proizvodnje samokretajući". Ali, istovremeno se otvara niz istovetnih problema pred kojima se nalazi svako preduzeće u kapitalizmu. A to je da različit organski sastav sredstava preduzeća nalaže seljenje sredstava iz grane u granu, što gospodin Korać rešava preimenovanjem zakona uprosečenja profitnih stopa u zakon uporsečenja dohodnih stopa, a cenu proizvodnje preimenuje u dohodnu cenu. Dalja dedukcija, naravno, vodi do otkrivanja tendencije pada dohodne stope kao neizbežne. I onda mu ne preostaje ništa drugo nego da lek za ovu smrtnu bolest kapitalizma kojom je zarazio i sopstveni socijalistički model traži od nekog budućeg komunističkog društva: "Moglo bi se reći da je tendencija padanja opšte stope dohotka vidna manifestacija istorijskog i prolaznog karaktera socijalizma zasnovanog na robnoj proizvodnji."
Ali, tendencije koncentracije i centralizacije kapitala i problema monopolizacije što iz ove tendencije proizilazi, što je takođe proizvod tržišnog mehanizma, nije se mogao tako lako otresti:
"Međutim, i socijalistička robna proizvodnja zbog sebi imanentnih pokretačkih snaga... i sama ispoljava takvu tendenciju ka daljoj koncentraciji faktora proizvodnje. A ova koncentracija i njena neravnomernost čine proizvodnu i tržišnu strukturu socijalističke robne proizvodnje 'neperfektnom' - sa stanovišta konkurentskih snaga koje u njoj deluju. 'Neperfektnost' proizvodne i tržišne strukture socijalističke robne proizvodnje prouzrokuje, čak i nezavisno od subjektivnih nastojanja aktera u proizvodnji i razmeni, 'monopolističke tendencije' koje preko viših cena dovode do raspodele nacionalnog dohotka... drugojačije od one koja bi bila ostvarena kada bi kretanje tržišnih cena bilo regulisano dohodnom cenom."
I kao da već to nije dovoljno potkopalo njegov model socijalističke ekonomije, iskrsava i problem dalje preraspodele stvorenog dohotka: "Samo postojanje robne proizvodnje pretpostavlja pored proizvodne i prometnu oblast... Angažovanje materijalnih i ljudskih faktora u ovu oblast, koja nije proizvodna - znači u krajnjoj liniji smanjenje društvenog proizvodnog potencijala."
Faktički, ni jedan od problema kapitalizma na koje je Marks ukazao svojom analizom nije rešen u teoriji gospodina Koraća. Stoga se on ograđuje da istražuje samo "objektivne ekonomske tendencije" socijalizma. Ali, to nisu objektivne tendencije, to su posledice formalnog kopiranja Marksove kritike kapitalizma. Kao što je već istaknuto, proglašavanjem socijalističkog preduzeća (fabrike) u kome je kolektiv "prvi prisvajač proizvoda", gospodin Korać je formalno rešio problem eksploatacije radnika i formalno višak vrednosti vratio u ruke radnicima. Ali, suštinski, to ne može biti rešenje istinskog socijalizma, jer je njegov socijalistički kolektiv ostao tržišni akter izložen delovanju zakona robne proizvodnje - na isti način na koji rešenje ne može biti ni da se svakom radniku daju sredstva za proizvodnju u privatno vlasništvo čime bi takođe formalno bila ukinuta eksploatacija (svako bi kroz tržišni mehanizam dobijao punu vrednost svoga proizvoda), odnosno da se vrati sitna robna proizvodnja. Iako nikome ne pada na pamet da zagovara vraćanje na sistem sitne robne proizvodnje jer zna da konkurencija nužno vodi u kapitalizam kao razvijeniji oblik robne proizvodnje, opet se predlaže kolektivistička robna proizvodnja izložena delovanju istog mehanizma konkurencije. Pa zar neće taj mehanizam ponovo da proizvede iste posledice - koncentraciju sredstava u rukama sve manjeg broja tržišnih aktera, i proleterizaciju onih koji u konkurentskoj borbi propadnu?! Drugim rečima, atomiziranost tržišnih subjekata - pa bila to i "socijalistička preduzeća" - koju gospodin Korać u svojoj teoriji pretpostavlja, i koja je već u njegovo vreme bila nerealna pretpostavka a kamoli danas kada je proces koncentracije i centralizacije kapitala dostigao fantastične razmere, pre ili kasnije mora proizvesti monopolizaciju - koje i on sam bio svestan; a time i gušenje zakona robne proizvodnje. Tržišne cene onda više nisu odraz vrednosti proizvoda, pa zato ponovo dolazi do prelivanja viška vrednosti i eksploatacije uprkos tome što su radnici formalno vlasnici sredstava za proizvodnju.
Jasno je, stoga, da model gospodina Koraća ne može biti model istinskog socijalističkog društva, niti ga može spasti njegova tvrdnja da planske aktivnosti društva treba da se baziraju na spoznaji ovakvih "zakona socijalističke robne proizvodnje". Takva robna proizvodnja je nespojiva sa socijalizmom. Pošto se čovečanstvo još uvek nije izborilo sa dekadentnim kapitalizmom, a mora ukoliko ne želi da padne nazad u varvarizam - kao što je istorija 20 veka pokazala da je na samoj ivici; pitanje socijalističke revolucije je još uvek aktuelno. Buduća socijalistička revolucija mora biti internacionalna, sa demokratskom participacijom radnika u vršenju političke vlasti. Samo tako će biti moguće stvoriti istinsko socijalističko društvo koje će biti sposobno da racionalno koristi resurse kojima raspolaže, koje će planskim aktivnostima - koje moraju biti njegova suštinska odlika, a ne mehanizam korekcije robne proizvodnje - umeti da racionalno upravlja visoko razvijenim i visoko koncentrisanim sredstvima za proizvodnju i da ih dalje razvija unapređujući svoje blagostanje.
fusnote:
[1] Miladin Korać, "Teze za teoriju socijalističke robne prozivodnje"
(izvod iz "Problemi teorije i prakse socijalističke robne proizvodnje u Jugoslaviji", Zagreb, 1965.)
